Snikkardreng med årstal 1850 på gard i Levanger. Legg merke til den flotte uforminga av hekta som held klossen fast til staven, fine kurver og fasingar. Også utforminga av årstalet er veldig fint utført.
Når ein skal høvle lange emne som er festa framme i framtanga på høvelbenken så er det litt ulike løysingar for å støtte opp emnet i bakkant slik at det ikkje sig ned medan ein arbeider. Høvelbenken frå Skrautvål i Valdres har ei menge hol i understellet som ein kan sette pinnar i for å støtte under emne. Tilsvarande er det med høvelbenken i Vasaskipet som har hol som kan nyttast til anten pinnar eller til kjellingfot. Meir vanleg er lause støtter som har høgd omlag som høvelbenken og som står på golvet ved sidan av benken og har enten ein kloss som er regulerbar, eller mange små «hyller» i ulike høgder. Slike vert gjerne kalla snikkardreng, hjelpesmann eller hjelpegut. For ei tid sida fekk eg tilsendt bilete av ein fin utgåve av sorten frå Solfrid Vestli i Bergbygda i Ekne i Levanger kommune. Bileta viser ein snikkardreng med innskore årstal 1850 og dato 28. november. Den har dei siste åra stått på stabburet på garden. Alle bileta er det Solfrid som har teke.
Snikkardrengen har ei fotblad som er 44,5 cm langt og 20 cm bred. Total høgde er 58 cm. Staven med hakka er ca 4 cm tjukk. I eine hjørnet av fotplata er det hogd ut eit hakk som er 13 cm langt og 6 cm djupt. Kanskje det er for å få plass for snikkardrengen nær understellet på høvelbenken?Oppe er det ein låsepinne som hindrer at ein kan ta av den flyttbare klossen.Den gjennomgåande naglen som passer i hakka på staven har hovud på eine sida og er låst med ein liten nagle i andre sida.Snikkardrengen sett ovafrå.
Det er ein forseggjort og fin snikkardreng som sikkert har vore brukt på garden. Ei med veldig lik utforming er å sjå på intarsiaarbeidet på Snidkernes laugslade, laden til snikkarlauget i Trondheim, som var snikra i 1745. Laden var snikra av Heinrich Kühnemann som var snikkarmeister i Trondheim på den tida. Det viser at modellen av snikkardrengen var vanleg alt på midten av 1700-talet. Også på Skoklosters slott finnast det ein snikkardreng av same type.
Nok ein av studentane på Tradisjonelt bygghandverk har registrert ein spennande gamal høvelbenk. Her er det Håvar Aabol som har dokumentert ein høvelbenk etter sin tippoldefar. Tekst, bilete og teikning vidare i posten er frå postinga til Håvar på studentpbloggen til Tradisjonelt bygghandverk.
Høvelbenk etter Gudbrand K. Bjelbøle Aabol, Skrautvål i Valdres
Eg har ståande ein høvelbenk etter tippoldefar min G.KS.B.Aabol (1847-1925). Denne har eg lenge ynskt å måle opp og sjå nøyare på, både når det gjeld oppbygging og sjølvsagt funksjon. For å forstå benken betre gjorde eg ei oppmåling og teikna benken. Dette gjev ei god forståing av konstruksjonen, samt ei inngåande gransking av bruksmerke som gjev opplysningar om korleis benken har blitt brukt. Oppteikninga vil òg vera nyttig ved ei kopiering av benken.
Oppmålingsteikningar av høvelbenken
Benken er ikkje så ulik dagens «moderne» benkar. Benken er bygd opp med framtang og baktang, der det er gjenga treskruvar på om lag 50 mm eller 2″. Framtanga er gjort i bjørk. Dette gjeld både innfesting, skruve og endestykke på benken. Det same gjeld for baktanga, der er endestykket på benken, samt klemstykke og skruve tilverka i bjørk. Delar elles på benken er tilverka i furu. Understellet er òg tilverka i furu.
Baktanga har ei skade på skruven. Og ein kan sjå at det har vore smetta inn ein kil for å låse klemstykket, slik at denne delen av benken følgjer skruven inn og ut. Holet til dreiestonga er på omlag 20mm.Framtanga manglar sannsynlegvis ein del som skal trykkje mot arbeidsstykket
Benken har 13 hol til høvelstopp, alle hola så nær som eitt er på rekkje. Eg har ikkje funne ut kvifor det 2.holet ikkje er på line med dei andre. Kanskje har lesarane har ein ide om dette, og ei tilbakemelding på dette hadde vore fint. Høvelstopphola er relativt grove samanlikna med benkar i dag. Hola er kvadratiske og jamngrove gjennom benken på 1×1″. Eg har diverre ikkje funne att nokon stoppar til denne benken.
På bilete ser ein at hol nr 2 ikkje er på line med dei andre hola. Det kan hende at dette holet er hoggen på ved eit seinare høve?
Benken har òg ein nedsenka sidebenk (skuff) for lagring av verktøy. Det kanskje mest interessante med denne benken er understellet. Dette er svært fint tilverka, med høvla profilar og enkle utskjæringar. Understellet er svært stabilt, og dette førar til at benken held seg i ro under bruk. Understellet har hol for å kunne understøtte lengre emne. Som ein kan sjå av bileta under har både midtstolpen og bakre foten påhogge hol der ein kan seta inn tappar som støttar opp arbeidsstykket. Hola er hogge rektangulære med same dimensjon i heile djubda, 30x35mm.
Ein ser at hola i midtre stolpen og bakre foten er gjort med hol, der ein kan seta inn tappar for å støtte arbeidsstykket. Legg merkje til at hola ikkje er jamnhøge framme og bak.
Understellet har 2 skuffer, samt ei hylle for lagring av div verktøy. Eg hadde ein mistanke, og det synte seg i oppmålinga at sjølve benken sannsynlegvis er nyare enn understellet. Ved nærare undersøkjingar ser ein at benken er dårleg tilpassa understellet. Nye spørsmål dukkar opp, kvar er originalbenken til dette understellet? Om eg skal anslå ein alder på benken, vil eg kanskje tippe fyrst på 1800- talet på understellet og at sjølve benken er tilverka sist på 1800-talet. Som eg har skrive tidlegare i teksta, har benken vore hardt og mykje brukt. Nett kva som er tilverka på benken kan eg ikkje seie noko om ut frå merkja benken har. Det er ingen tvil om at det har vore telgd emne på benken. Vidare er det mykje sagspor av ymse slag, samt spor etter kortare eggverktøy. Om ein ikkje kan seie akkurat kva som er tilverka, kan ein i alle fall seia at mykje har vorte tilverka på benken gjennom tida.
Høvelbenken står på magasin hos Norsk Folkemuseum, og er beskrevet som en billedskjærer benk. Den kommer fra Oslo. Benken er ca. 96 cm høy, så at den kan ha vært brukt til billedskjæring eller anna detalj-arbeid som krever mer nøyaktighet enn kraft, gir mening.
Benkeplaten er er ca. 51 cm bred og 1,47 m. lang (mål uten tanger med treskruer) dette gir en bred og god flate og arbeide på. Materialene brukt i benkeplaten er eik og bjørk. Rammeverket til høvelbenkplaten er stort sett tappet og sinket sammen. Det er og brukt tre metallbolter i benken samt noe rettspora skruer. Begge tangene har dreide tre-skruer av bjørk med gjenger.
Høvelbenkens underdel består av et lite tappet og sinket skapskrog med fyllingsdører. Topplistene som bærer benkeplaten har og et not-spor som tilsier at benken kan ha hatt en skuff.
Teknisk tegning
Denne benken er en museumsgjenstand, jeg har ikke hatt muligheten til å ta fra hverandre og se på konstruksjons-deler som tapper ol. Har bare tegna det jeg har sett, fra «utsiden».
Jeg ville dokumentere denne benken gjennom en teknisk tegning da det er enkelt å hente ut alle mål en skulle trenge, om en skulle kopiert benken. I denne versjonen har jeg kun satt på noen utvalgte mål.
Skapet under benken
Skapet under benkeplata består av et lite sinka skrog som er 98 cm bredt, 69 cm høyt og 36 cm bredt. Skroget står på fotlister. Benkeplata ligger på lister der det er høvlet til et not-spor til en eventuell, skuff som mangler.
Skapdørene er to klassiske fyllingsdører (nr. 1 på tegning). Jeg kan ikke demontere skapet og vet derfor ikke hvordan skjulte tapper og andre sammenføyninger ser ut. Baksiden av skapet er for seg gjort (nr. 3 i tegning) Består av en ramme som er åpen nederst slik at en kan feste rammen med not-spor for så å tilpasse fyllingen og skyve den inn til slutt. Den er festet med spiker. Skapet er laget av fin tett og rettvokst furu.
Jeg lurer veldig på hvordan topplistene er festet til skroget. Dette er en litt rar konstruksjon da en høvelbenk bør være stabil sideveis. Selve skapet er lagd veldig sånn snekker-messig riktig og er relativt for seg gjort. Noe som gjør det hele litt mystisk. Ser jo på det som mest sannsynlig at listene er festet med rundtapper ned i skrog. Uansett dette kan igjen peke på at benken er blitt brukt til litt sånn stille og rolig detaljarbeid.
Profiler
Det er en del profiler både på benkeplate og skap.
Nr. 1 profil på fremsiden av den midterste veggen i skroget.
Nr. 2 profil på sidevegg i skroget.
Nr. 3 profil på ramme i dør.
Nr. 4 profil på baktang på høvelbenk.
Nr. 5 profil på fremtang på høvelbenk
Nr. 6 profil på fotlist
Nr.7 profil på list under høvelbenk-platen
Profil 4,6 og 7 har en karniss profil. Rammen i døren har en hulkil med en platte. Profilene på skroget er kvartstaff. Profilen på fotlistene kan minne litt om profilen på en taklist, et mulig senario er et snekkeren har hatt en bit av en slik taklist liggende og brukt den som mal før han sveifet ut formen.
Det er kun profil 1,2 og 3 som er høvlet, resterende er sveifet.
Studentane på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU har dei siste vekene drive med ei oppgåve om snikkarane sine arbeidsbenkar, høvelbenken og skottbenken. Ein del av oppgåva er å registrere og dokumentere ein gamal original arbeidsbenk. Det neste vert å byggje sin eigen arbeidsbenk. Dokumentasjonen av den gamle arbeidsbenken legg studentane ut på bloggen https://tradisjonshandverk.com men ettersom stoffet er høgst relevant også på denne bloggen så repostar eg stoffet her. Den fyrste høvelbenken er registrert av Jan Stigen og hans tekst, bilete og teikning følgjer.
Høvelbenken med baktanga
Høvelbenken som dokumenteres i forbindelse med oppgaven i tradisjonsfaglig fordypning 3 TBBY 3101 er av ukjent alder. Funnstedet er en steinfjøs på et gårdsbruk i Ringebu i Gudbransdalen. Opprinnelig opphav og byggeår er dermed ukjent. Måten hvordan benken har blitt bygget, med treforbindelser og håndsmidde spiker gir en antydning om alderen. Benken viser også spor av rissnål. Målene på benken og de ulike delene samsvarer alle godt med norske tommer. Derfor antar jeg at benken har sitt opphav i 1800 tallet.
Benken har en baktang og en framtang. Ved framtanga er det kun treskruer som trykker mot emnet. Muligens har det vært et lite bordstykke for å øke pressflaten. Den finnes ikke lengre. Videre har benken en kasse ved bakkanten til oppbevaring av verktøy. Den er laget av furu, er tappet sammen med svalehale-forbindelser i enden og festet med trenagler til benken. Benkeplatene er av et stykke bjørk i 1 3/4″ tykkelse. Den er 56″ lang og 11 1/4″ bred. Bak- og framtang, samt mothold og spennemekanisme er laget av bjørk.
Benken viser en god del bruksspor. oppsiktsvekkende er to søkk /hul som er trolig slitt ut ved bruk av et redskap.Tegning av benken i 1:5Bildet viser hvordan benken er konstruert. To trestykke i dimensjon av 1 7/8″x 2 3/4″ er felt inn i benkeplaten med et skråfelling. Slik er benken stabilisert mot vridning. Samtidig har trestykkene et spor som muligens var egnet til å ha et skuffe under benken. På undersida ser vi føring av baktang og skruen med låsekile.
Baktanga har en kraftig treskrue med 1 3/4″ dimensjon. For å kunne plassere trykkpunktet sentralt i tanga er det felt ut et spor i sølve benkeplaten for å gi rom til skruen. To trestykker som er felt gjennom mothold i benken stabiliserer baktang mot å gå rund. Disse er felt gjennom og er sikret med trenagler. Videre inn under benken går disse sideforinger gjennom en fin profilert trebit. Den er spikret fast til benkeplaten.
Detail av innfeling samt spor til underbenkskuff. en smidd spiker holder fast trestykke som danner mothold til framtang.
Understellet er desverre borte. Det er vanskelig å finne spor etter en mulig innfestning. Understellet må i så fall har vært løst.
Benken hadde en høvelstopp i baktanga. Den er håndsmidd, men tilsvarer ikke helt hulstrørrelsen til benken. For at den kunne holdes på plass var det stoppet inn en del trefliser rund. Derfor antas at høvelstoppen opprinnelig ikke hører til benken.Noen detaljer forteller om snekkrens kjennskap for fine detaljløsninger. Slik finnes det profileringer i endestykkene av foringsstykke til banktanga. Videre viser kassa også profiler i både enden og langs med bakkanten.Avslutning av sargen
Høvelbenken som står på gården Uppigard Evjen, men som egentlig kommer fra nabogården Utigard Evjen. Skuffen under benkeplaten tror jeg er tatt fra noen annet og satt på som en enkel løsning. Jeg har derfor utelatt skuffen på videre bilder og beskrivelser.
Oddbjørn Syrstad, eier av Uppigard Evjen på Lundamo i Trøndelag, har en høvelbenk stående på låven som er litt annerledes enn «vanlig» benker vi ser her i Norge. Den har både fremtang og baktang, men fremtanga i benken er utformet som en fottang. Det som er litt spesielt er at denne ikke står i lodd mot gulvet, men er skråstilt bakover. Det er vanskelig å finne en datering på benken og Oddbjørn forteller at han har fått den fra nabogarden, Utigard Evjen. Utigard Evjen har hatt flere eiere naturlig nok. Kari Helgemo som har bodd på gården mener benken mest sannsynlig er laget der, men den kan også ha kommet til gården fra Singsås sammen med hennes far da kjøpte og overtok Utigard Evjen. Det er også en mulighet for at de som solgte Utigard Evjen til Karis far hadde med seg benken til gården fra Skjegstad på Hølonda. Opprinnelsen er altså uklar.
Beskrivelse av benken
Når jeg beskriver en høvelbenk så forholder jeg meg til enden med fremtang som fremenden, og kanten hvor man står og jobber som fremkanten.
Benkeplaten er limt sammen av to furubord på omlag 2 ½» tykkelse og til sammen 19 ½» bredde. Da kommer kassa i bakkant i tillegg på bredden med snaut 5 3/4″. Tykkelsen varierer ganske mye da platen har sagskuren under og er kun avrettet på oversiden. Det kan også virke som om den fremre halvdelen av platen er eldre enn den indre, men det er ingen direkte bevis på dette som jeg kan finne. Det er mer et inntrykk av måten platen er slitt på og at det finnes flere slike smale benker fra områdene i og rundt Gauldalen.
Benken sett ovenfra. En ser tydelig limfugen mellom de to bordene som utgjør benkeplaten. De gjennomgående tappene til beina vises også.
Benkens høyde på 29 ½» passer godt inn med andre benker beregnet til å høvle for hånd på. Beina er tappet gjennom platen med kraftige tapper som er kilt fra oversiden og gjør benken stødig. Benken har ei fremtang (fottang),og ei bred baktang. I hver ende av benkeplaten er tappet inn kraftige lister som bidrar til å holde benkeplaten fra å kuve seg. Listen bak blir samtidig en del av baktanga. Under platen er det gradet inn en kraftig list hvor skruen er gjengen inn. Skruen i baktanga går altså løst gjennom listen i enden av platen før den entrer gjengene i gradlisten. Glide- og styringslistene i baktanga er plassert jevnthøyt med overkanten av skruen og relativt nær skruen sideveis. Det betyr at listene og skruen danner en slags opplagring som gjør det greit å legge et emne ned i tanga uten at det vipper av eller balanserer kun på selve skruen. Ved å plassere listene såpass tett inntil skruen sideveis gir det plass for fastspenning av arbeidsstykker vertikalt i baktanga.
Fremtanga er interessant. Den er laget av ganske smale stykker med en skrue litt over midten omtrent. Nederst er det boret en nagle tvers gjennom begge deler av fottanga og det fremre beinet som styring for tangen nederst. Den ytre delen av tanga ville bare ha rotert med skruen om ikke denne naglen hadde sperret for rotasjonsmuligheten. Ikke bare er den skråstilt men den er også tykkere på midten der hvor skruen er festet. Begge delene av tanga er altså koniske, noe som vanskeliggjør innfellingen i det fremre beinet og i benkeplaten. Det er ikke noen tegn til at tanga er tilpasset på noen måte til platen. Den er felt rett inn slik den er.
Hva som er grunnen til at tanga er skråstilt er vanskelig å vite sikkert. Men, vi kan jo filosofere litt. Tanga er smal med en kraftig skrue midt på. Det gir lite pressflate på hver side av skruen med stort trykk i pressflatene. For fastspenning av smale, eller korte emner som uansett ikke når ned til skruen så ville tanga fungert fint også om den hadde vært montert i lodd. Om man derimot skal spenne fast brede arbeidsstykker så vil skruen vanskeliggjøre fastspenningen i tanga. Ved å skråstille tanga på den måten det er gjort vil man kunne få et godt press et stykke innover emnet før det kommer i konflikt med skruen. En sideeffekt er at sagspon mm. ikke så lett legger seg på skruen eller nederst mot gulvet og hindrer tangas vandring ut og inn. Skruen er låst i tanga med en liten kloss som går inn i et spor i skruen.
Klossen er tappet inn fra siden og enden tilpasset diameteren på sporet i skruen
Klossen med tilhørende spor i skruen
Et annet særtrekk ved denne benken er at beina ikke står i lodd men skrever svakt utover mot golvet. Begge beinparene skrever like mye. Det fremre beinparet skrever likt til hver side, mens i det bakre beinparet virker det bakre/indre beinet å stå i lodd med kun det fremre som skrever. Det blir da litt vanskelig å være sikker på hva som har vært hensikten. Det mest logiske synes jeg er at begge beina skrever like mye til hver side. Jeg finner ikke noen god grunn til at det bakre beinet skulle stå i lodd, mens det fremre er skrått. Det er klart at fremkanten av benken får mest trykk ovenfra når man høvler, hogger tapphull eller tilsvarende. Beina er trukket litt inn under benkeplaten og tappet gjennom. Ved å skrå de fremre beina noe så kan en veie opp for dette inntrekket, men om det har så stor betydning i praksis er vanskelig å si uten å ha jobbet ved benken en stund.
Det fremre beinet står skrått, det bakre rimelig i lodd ved det bakre beinparet. Ved det fremre beinparet skrever bena like mye utover.
Målet er å få laget en lik benk til vårt snekkerverksted på Kalvskinnet i Trondheim. Da kan vi få testet ut hvordan den er å snekre på.
Nybygd kopi av høvelbenken frå Vasaskipet. Foto: Roald Renmælmo
Faste lesarar av denne bloggen har sett biletet over tidlegare. Det viser høvelbenken som eg og Tomas Karlsson snikra i Mariestad i 2014. Modellen av høvelbenken stammar frå ein original høvelbenk som var med då Vasaskipet forliste i år 1628. Originalen gir eit veldig interessant tidsbilete av ein høvelbenk som var i bruk på akkurat det tidspunktet og har lege på sjøbotnen i 333 år fram til skipet vart heva i 1961. Tomas har også snikra sin eige benk etter same modell og har den i bruk i sin verkstad på Stigtomta. Det har vore spørsmål om korleis ein skal plassere benken i høve til svensk snikkartradisjon. Kan det ha vore ein benk som var spesielt utvikla for skipsbygging og at dei skrå føtene bak kan vere tilpassa til ein spesiell plassering om bord i skipet? Kan benken representere ein handverkstradisjon knytt til dei mange skipsbyggarane frå Nederland som arbeidde i Stockholm den aktuelle tida? Dette er gode og relevante spørsmål som det er vanskeleg finne gode svar på. Det har mangla døme på tilsvarande høvelbenkar i Sverige, men no har det dukka opp ein slik hos Mattias Helje i Lima.
Høvelbenken stammar frå Insjön i Åhls socken i Leksand kommune. Den stod i uthuset til eit hus som vart bygd tidleg på 1900-talet og kan truleg vere frå den tida. Foto: Roald Renmælmo
Høvelbenken er heilt klart mykje yngre enn høvelbenken frå Vasaskipet, det skil nok minst 250 år mellom desse benkane. Det er skilnad på materialen som er brukt. Vasabenken var bygd av eik i nokså grove dimensjonar, truleg det som var vanleg handelsvare på den tida. Benken frå Insjön er bygd i furu, truleg også noko gran, med smekrare dimensjonar av vanleg skurlast i understell i skuffen på sida. Benken frå Insjön manglar både ronghake og smidd høvelbit. Det er ein del skilnadar.
Når ein så ser på kva som er felles for desse to benkane så er det ikkje så reint lite. Benken frå Insjön har arbeidshøgde på ca. 73 cm og Vasabenken 71,2 cm, men har nok vore noko høgre før 333 år med slitasje på havbotnen. Benken frå Insjön har ei benkeplate av ein heil plank litt i underkant av 3″ tjukk, 34 cm brei og ca 210 cm lang. Vasabenken har ei benkeplate med tjukne som er i underkant av 3″ tjukk, 36 cm brei og 330 cm lang. Det som også er felles er føtene bak som skrår bakover og gjer benken meir stødig sidevegs. Begge benkane er utstyrt med bordklype i staden for framtang, men benken frå Insjön har også ei kombinert bordklype og høvelstopp montert på benkeplata. Benken frå Insjön har det som vanlegvis kallas skuff, ei renne av samanspikra bord i bakkant. Denne brukast vanlegvis til å samle ymse småverktøy som ein bruker i arbeidet på benken.
Begge benkane har føter som er tappa gjennom bordplata og spikra fast. På Vasabenken er det inntrekte tappar som gir noko betre låsing, medan benken frå Insjön har berre saga ut spor i sida for føtene. Benken frå Insjön har spikra på ei bord på langs på framsida som ser ut som at det kan ha hatt funksjon med å støtte under emne som skulle høvlast på kant. Vasabenken har også eit system for dette med den flyttbare klossen med hol for ronghake. Funksjonsmessig i praktisk bruk så er det mange likhetstrekk mellom benken frå Insjön frå tidleg 1900-tal og benken frå Vasaskipet frå 1628. Kanskje vi kan driste oss til å antyde at dette viser ein kontinuitet i tradisjonen i snikkarfaget? Det finnast nok mange spennade høvelbenkar der ute som enda ikkje er blitt «oppdaga», og det er kanskje ikkje dei som ser flottast ut som har det største potensialet i å utvikle kunnskapsområdet? Det er ikkje så viktig om høvelbenken har stått om bord i kongen sitt skip eller i eit uthus i Insjön.
Studentane på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU i Trondheim har hatt ei oppgåve i å finne og registrere skottbenkar eller høvelbenkar i sine heimeområde. Magnus Wammen har ikkje lukkast å finne skottbenk i sine heimtrakter og har i staden tatt for seg ein høvelbenk i samlinga til Norsk Folkemuseum, der Magnus arbeider. Høvelbenken er ein av ei rekke spennande benkar på Stigums magasin, eit arbeidsmagasin som har fått namnet etter etnologen Hilmar Stigum. Vi har før skrive om ein annan høvelbenk på same magasin. Då var det også Magnus som hadde gjort oppmåling av den benken. Framtanga av eit krokvaske emne minner om den som er på høvelbenken på Lydvaloftet på Voss. Her følgjer tekst, bilete og oppmålingsteikning frå Magnus.
Stigums magasin på Norsk Folkemuseum
Dokumentasjon av høvelbenk ifra Stigums magasin, Norsk Folkemuseum.
Jeg har søkt rundt etter å finne en føibenk i området Øvre Vestfold, Nedre Buskerud for å finne en som jeg kan kopiere til bruk i snekkersmia, som vi trenger for å høvle gulvbord i vinter/til våren. Men det har vært uten hell. Så da ble det den nest siste høvelbenken som ligger på Stigums verktøymagasin, under snekker, som ikke er dokumentert. Den siste er en mere standarisert vanlig høvelbenk.
Høvelbenken sett fra baktanga.
Det er en liten, kort høvelbenk, veldig lik den som ble dokumentert under Bygningsvernkongressen i 2014. Den er ganske lik i utforming, men har ligget på et fastpunkt i ene enden, og sannsynligvis stått på en bukk i bakre ende. Den manglet, sammen med baktanga. Det mangler på informasjon, som mye av det på magasin. Fakta: samlet inn i 1930, og kommer fra Midtre Gauldal S.Trøndelag.
Høvelbenken sett ovafra
Framtang laga av krokvost emne
Framtang med skruve er grada inn i undersida av benkeplata
Grading av baktanga
Høvelbenken sett fra undersida
Undersida av høvelbenken
Høvelbenken sett fra sida
Høvelbenken sett fra baktanga
Høvelplata er i furu, årringetetthet rundt 2mm, skrue og knekt og bakstykke i bjørk. Det er firkantede hull for høvelstopp, på venstre og høyre side i høvelplata de første 20 tommene derretter i hovedsak i midten av benkeplata. Det er nok fordi i begynnelsen går skruen for baktanga midt i plata. Gangen for skruen er tatt ut i benkeplata med så lite treverk igjen at det har gått av en stor flis igjennom benkeplata.
Oppmåling av høvelbenk registreringsnummer L:4177 på Stigums Magasin på Norsk Folkemuseum.
Høvelbenken kjem frå garden Oppigard Skori, i Skorigrendi, Åmotsdal, Seljord Kommune. Alder på benken er vanskeleg å seie, men det ser ut til at benken har vore mykje i bruk..
Total lengde er 225cm. Høgda frå golv til topp benkeplate er 72 cm. Breidde er 33 cm ved baktange og 46cm ved framtange. Hovudbenkeplata er av grån og ca 6cm tjukk, og smalnar av frå ei breidde på 36cm på det breidaste og 32cm i toppen. Ho ser ut til å vere kløyvd og delvis skanta på undersida. Framtangen og baktangen er laga i bjørk og har treskruar med samme dimensjon. Klossen som heng i hop med skruen på baktangen er også av bjørk. Beina er laga av halvkløyvd smågrån og hogne grovt til og tappa gjennom benkeplata. Det er i alt 19 hol i benkeplata som er rekna på å sette benkehake i. Det er varierande avstand og plassering på hola, men dei går stort sett langs midten av benken. Hola ser ut til å vere bora med navar då dei er koniske. Hola som er lite bruka er framleis runde, medan ein del er firkanta etter slitasje frå benkehaka. Det er også tre hol i sida av benkeplata.
Høgda på benken er berre 72 cm
Benkeplata er tappa gjennom endestykket. Små trepluggar gjennom tappen.
Framtangen er sett saman av tre bitar som er tappa og bolta fast i benkeplata.
Detalj av baktången, sett frå oversida. Midtstykket blir med ut når baktangen opnast. Ein får soleis enda eit tvingepunkt i holet mellom benkeplata og midtstykket med benkehaka i.
Framtanga er sett saman av tre bitar, pluss treskrue. Det går ein bolt tvers gjennom heile benken som er festa med firkantmutter på både sider. Tappane som går gjennom stykket på enden er plugga med små trepluggar (0,8cm diameter), og dette stykket er tappa gjennom stykket med treskruven i. Denne tappen er også plugga på samme vis.
Baktangen og midtstykket sett frå undersida.
Klossen med benkehaka i er kopla på baktangen med boltar. Hovudet på bolten er felt inn i treverket og festa med bøygde spiker, og mutter i andre enden, på utsida av baktangen. Treskruven er gjenga i trestykket som sitt fast på enden av benkeplata. Boltane fungerar som ei slags skinne som dreg med seg midtstykket ut når baktangen skruvast ut. Midtstykket er felt inni benkeplata på kvar side i eit spor som det kan gli i.
Truleg spor etter ei eller annan innfesting, og hol i sida av benkeplata.
Skisse av høvelbenk frå Oppigard Skori
Høvelbenken er enkel, men ber samstundes med seg mange alternativ for fastspenning av emne. Hola på sida av benkeplata er det vanskeleg å seie korleis er bruka, men eg ville tru det kunne vere praktisk å slå i pluggar som emnet kunne kvile på i bakkant, ved fastspenning i framtangen. Eg har sjølv arbeidd ein del ved ein liknande benk og nytta dette prinsippet for å stø emnet. Baktangen fungerar som ein vanleg tverrstilt baktange, men midtstykket som benkehaka er festa i gjev baktangen enda ein funksjon, då midtstykket trekker seg tilbake ved opning av baktangen, og gjev ei opning som er fast i tre sider. Ved bruk av denne opninga til fastspenning for til dømes endevedhøvling får ein ei sentrert belasting på skruven i baktangen, i tillegg til at sidene i opninga er faste og kan brukast aktivt til å «låse» emnet. Det er også rikeleg med hol for plassering av framre benkehake. I alt 19 hol. Innhakket i sida av benken er vanskeleg å tolke, men det kan vere mogeleg at dette er ein modifisert høvelbenk. Detaljane i bjørk (fram- og baktange), ser mykje yngre ut enn benkeplata grunna både utforming og slitasjespor. Fram- og baktangen framstår som relativt lite slitt i forhold til benkeplata.
Høgda på benken er 72 cm. Samanlikna med moderne høvelbenkar er dette noko lågt, men ikkje ulikt det som er vanleg på eldre benkar. I motsetnad til ordinær benkehøgde gjev denne benken rom for bruk av kroppen til fasthalding av emne. Det er lett å sette eit kne oppå benkeplata for å halde fast, og ved tapping og liknande arbeidsoperasjonar kan ein lett sitte på emnet for å halde det fast. Dette er berre lause teoriar, men det må nesten vere ein grunn for at benken er laga så låg. Dette er eit fenomen eg også har sett på ein del andre eldre høvelbenkar, men her må det nok litt nærare undersøkingar til for å slå fast noko.
Veka 29. mai – 2. juni var eg leiar for ein busstur med studentane på teknisk bygningsvern og tradisjonelt bygghandverk for å besøke stavkyrkjer, mellomalderbygg, gardar og interessante restaureringsprosjekt. Vi starta på Kongsberg og køyrde vestover med mange interessante og lærerike stopp undervegs. Onsdagen vart vi møtte på Voss av Ola Fjeldheim, generalsektretær i Fortidsminneforeningen. Han tok oss fyst med på Lydvaloftet som eg har høyrt mykje om frå tidlegare. Det er antyda at loftet er frå fyrste halvdel av 1300-talet, men eg kan godt tenkje meg at delar av det kan vere noko eldre. I dette loftet er det så mykje spennande å sjå på at det ikkje er råd å få med meir enn ein liten brøkdel av inntrykka. Eg vil likevel gjerne vise noko av det eg beit meg merke i for at de skal få eit lite inntrykk av kvalitetane i dette loftet.
Lydvaloftet på Voss slik det står i dag. Det vart flytt til denne staden i 1914 etter at Fortidsminneforeningen overtok det. Foto: Roald Renmælmo
Det er to etasjar med tømmer i loftet. Særleg 2. høgda har tømmer som er fint forma og dekorert. Her er dekoren ved sida av hovuddøra i 2. høgda. Mønsteret står ut frå resten av tømmerstokken. Foto: Roald Renmælmo
Novene er fint forma og dekorert med ein profil i endeveden. Foto: Roald Renmælmo
Det er tømra med skjulte kinningar i novene. Det er tømra både planmessig godt og veldig fint utført. Foto: Roald Renmælmo
Her er eine knubben knekt av og ein kan sjå korleis halsen av nova ser ut. Foto: Roald Renmælmo
Ei av dørene i loftet er veldig fint dekorert og har flott omramming og hengslar. Foto: Roald Renmælmo
Dør frå innsida. Foto: Roald Renmælmo
Dei trapesfoma syllstokkane har veldig fin glepphogging. Foto: Roald Renmælmo
Overgangen frå trapesforma syllstokk til område under beiski og dørstokk er meisterleg gjort. Her har tømraren glepphogd med ein enormt god presisjon. Foto: Roald Renmælmo
Sjølv om loftet i seg sjølv hadde enormt mykje spennande å by på så la eg merke til ein gamal høvelbenk som stod i ei mørk krå i andrehøgda. Kor denne benken stammar frå og kor gamal han er veit eg ikkje, men han er ein del av inventaret som Fortidsminneforeningen har i loftet. Benken har føter som er tappa inn i ei kraftig benkeplate ca 2 meter lang, ca 14″ brei og ca 3 ½» tjukk. Føtene er tappa gjennom benkeplata med ei tappskulder som støttar under. Føtene har tverrtre som er tappa gjennom og nagla. Framtanga er eit krokvakse emne av lauvtre, truleg bjørk, som det står ein treskruve i.
Høvelbenken på Lydvaloftet. Foto: Roald Renmælmo
Høvelbenken på Lydvaloftet. Foto: Roald Renmælmo
Føtene har to tverrtre som er tappa gjennom og nagla. Foto: Roald Renmælmo
Høvelbenken. Foto: Roald Renmælmo
Høvelbenken ber spor etter hard bruk. Skruven har hol for ein spilspik. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av framtanga. Foto: Roald Renmælmo
Undersida av framtanga. Den er felt inn i undersida av benkeplata og festa med to trenaglar. Foto: Roald Renmælmo
Høvelbenken. Foto: Roald Renmælmo
I tilegg til høvelbenken er det også eit forsete eller langkrakk som også står på loftet. Om denne har vore brukt som arbeidsbenk er usikkert, men truleg. Foto: Roald Renmælmo
Høvelbenken er i prinsippet veldig enkel med berre framtang. Eg har ikkje funne spor etter høvelstopp framme på benken. I bakkant er det nokre runde hol som kan vere til høvelstopp eller ronghake, men det er høgst usikkert. Benken kan ha stått mot ein vegg, men det er ikkje spor etter at den har stått fast mot noko. Det kan vere grunn til å gjere meir nøyaktige oppmålingar av benken ved eit høve. Benken var kring 74 cm høg.
Om du tenkjer på å lage deg ein kopi av denne benken og lurer på korleis du skal få tak i ein rotkrok til framtanga så har Thor Larssen akkurat skrive om uttak av rotkne på bloggen til studiet i tradisjonelt bygghandverk. På bloggen til Norsk Skottbenk Union kan du lese meir om korleis du kan gå fram for å lage treskruvar til benken.
Eg lurer på om høvelbenken frå Gressåmoen også kan ha hatt ei tilsvarande framtang som på benken på Lydvaloftet? Det er i alle fall spor etter ei drevspon under benken som har vore nagla fast slik som framtanga på benken på Lydvaloftet. Drevspona er også uavhengig av føtene som har vore felt inn i benken.
My friend Peter Helland Hansen, who builds clinker built boats at Hardanger Fartøyvernsenter, is a lover of traditional handtools. He has done extensive research on local tools in Hardanger and made his own tools based on his findings. He uses mostly handtools and traditional workbenches in his work. This winter Kate McMillan, a scholarship student from Yale University, is doing her research in the small boats workshop. As a part of her research she has her own blog where she writes and draws about the work in the workshop and the tools that are used in the different parts of the building process. I think the drawings contains a lot of relevant information about the work and the tools. This is a good example of how you could explain and illustrate rather complex working processes and workshop interiors.
A drawing of the small boats workshop at Hardanger fartøyvernsenter. Drawing by Kate McMillan
Kate did also join a 3 days workshop in planemaking earlier this winter. She has made some drawing that explain the different stages in the work and the tools involved. This workshop was led by Jarle Hugstmyr from Norsk Håndverksinstitutt and the drawings illustrate how he tought the participants in this workshop. The drawing below could be followed by a description in text to further explain the different stages of the making of a wooden plane? I do hope Kate and Peter will do some more work on this planemaking instruction. You can see more drawings from the planemaking workshop on the blog:
Høvelbenk 