Høvelbenk frå Skrautvål i Valdres

Nok ein av studentane på Tradisjonelt bygghandverk har registrert ein spennande gamal høvelbenk. Her er det Håvar Aabol som har dokumentert ein høvelbenk etter sin tippoldefar. Tekst, bilete og teikning vidare i posten er frå postinga til Håvar på studentpbloggen til Tradisjonelt bygghandverk.

Høvelbenk etter Gudbrand K. Bjelbøle Aabol, Skrautvål i Valdres

Eg har ståande ein høvelbenk etter tippoldefar min G.KS.B.Aabol (1847-1925). Denne har eg lenge ynskt å måle opp og sjå nøyare på, både når det gjeld oppbygging og sjølvsagt funksjon. For å forstå benken betre gjorde eg ei oppmåling og teikna benken. Dette gjev ei god forståing av konstruksjonen, samt ei inngåande gransking av bruksmerke som gjev opplysningar om korleis benken har blitt brukt. Oppteikninga vil òg vera nyttig ved ei kopiering av benken.

Oppmålingsteikningar av høvelbenken

Benken er ikkje så ulik dagens «moderne» benkar. Benken er bygd opp med framtang og baktang, der det er gjenga treskruvar på om lag 50 mm eller 2″. Framtanga er gjort i bjørk. Dette gjeld både innfesting, skruve og endestykke på benken. Det same gjeld for baktanga, der er endestykket på benken, samt klemstykke og skruve tilverka i bjørk. Delar elles på benken er tilverka i furu. Understellet er òg tilverka i furu.

Baktanga har ei skade på skruven. Og ein kan sjå at det har vore smetta inn ein kil for å låse klemstykket, slik at denne delen av benken følgjer skruven inn og ut. Holet til dreiestonga er på omlag 20mm.

Framtanga manglar sannsynlegvis ein del som skal trykkje mot arbeidsstykket

Benken har 13 hol til høvelstopp, alle hola så nær som eitt er på rekkje. Eg har ikkje funne ut kvifor det 2.holet ikkje er på line med dei andre. Kanskje har lesarane har ein ide om dette, og ei tilbakemelding på dette hadde vore fint. Høvelstopphola er relativt grove samanlikna med benkar i dag. Hola er kvadratiske og jamngrove gjennom benken på 1×1″. Eg har diverre ikkje funne att nokon stoppar til denne benken.

På bilete ser ein at hol nr 2 ikkje er på line med dei andre hola. Det kan hende at dette holet er hoggen på ved eit seinare høve?

Benken har òg ein nedsenka sidebenk (skuff) for lagring av verktøy. Det kanskje mest interessante med denne benken er understellet. Dette er svært fint tilverka, med høvla profilar og enkle utskjæringar. Understellet er svært stabilt, og dette førar til at benken held seg i ro under bruk. Understellet har hol for å kunne understøtte lengre emne. Som ein kan sjå av bileta under har både midtstolpen og bakre foten påhogge hol der ein kan seta inn tappar som støttar opp arbeidsstykket. Hola er hogge rektangulære med same dimensjon i heile djubda, 30x35mm.

Ein ser at hola i midtre stolpen og bakre foten er gjort med hol, der ein kan seta inn tappar for å støtte arbeidsstykket. Legg merkje til at hola ikkje er jamnhøge framme og bak.

Understellet har 2 skuffer, samt ei hylle for lagring av div verktøy. Eg hadde ein mistanke, og det synte seg i oppmålinga at sjølve benken sannsynlegvis er nyare enn understellet. Ved nærare undersøkjingar ser ein at benken er dårleg tilpassa understellet. Nye spørsmål dukkar opp, kvar er originalbenken til dette understellet? Om eg skal anslå ein alder på benken, vil eg kanskje tippe fyrst på 1800- talet på understellet og at sjølve benken er tilverka sist på 1800-talet. Som eg har skrive tidlegare i teksta, har benken vore hardt og mykje brukt. Nett kva som er tilverka på benken kan eg ikkje seie noko om ut frå merkja benken har. Det er ingen tvil om at det har vore telgd emne på benken. Vidare er det mykje sagspor av ymse slag, samt spor etter kortare eggverktøy. Om ein ikkje kan seie akkurat kva som er tilverka, kan ein i alle fall seia at mykje har vorte tilverka på benken gjennom tida.

Høvelbenk / billedskjærerbenk

Neste student ut med registrering av høvelbenk er Trine Guribye. Tekst og bilete er henta frå hennes post: https://tradisjonshandverk.com/2020/09/02/hovelbenk-billedskjaererbenk/ på bloggen til studentane på tradisjonelt bygghandverk på NTNU.

Høvelbenken står på magasin hos Norsk Folkemuseum, og er beskrevet som en billedskjærer benk. Den kommer fra Oslo. Benken er ca. 96 cm høy, så at den kan ha vært brukt til billedskjæring eller anna detalj-arbeid som krever mer nøyaktighet enn kraft, gir mening.

Benkeplaten er er ca. 51 cm bred og 1,47 m. lang (mål uten tanger med treskruer) dette gir en bred og god flate og arbeide på. Materialene brukt i benkeplaten er eik og bjørk. Rammeverket til høvelbenkplaten er stort sett tappet og sinket sammen. Det er og brukt tre metallbolter i benken samt noe rettspora skruer. Begge tangene har dreide tre-skruer av bjørk med gjenger.

Høvelbenkens underdel består av et lite tappet og sinket skapskrog med fyllingsdører. Topplistene som bærer benkeplaten har og et not-spor som tilsier at benken kan ha hatt en skuff.

Teknisk tegning

Denne benken er en museumsgjenstand, jeg har ikke hatt muligheten til å ta fra hverandre og se på konstruksjons-deler som tapper ol. Har bare tegna det jeg har sett, fra «utsiden».

Jeg ville dokumentere denne benken gjennom en teknisk tegning da det er enkelt å hente ut alle mål en skulle trenge, om en skulle kopiert benken. I denne versjonen har jeg kun satt på noen utvalgte mål.

Skapet under benken

Skapet under benkeplata består av et lite sinka skrog som er 98 cm bredt, 69 cm høyt og 36 cm bredt.  Skroget står på fotlister. Benkeplata ligger på lister der det er høvlet til et not-spor til en eventuell, skuff som mangler. 

Skapdørene er to klassiske fyllingsdører (nr. 1 på tegning). Jeg kan ikke demontere skapet og vet derfor ikke hvordan skjulte tapper og andre sammenføyninger ser ut. Baksiden av skapet er for seg gjort (nr. 3 i tegning) Består av en ramme som er åpen nederst slik at en kan feste rammen med not-spor for så å tilpasse fyllingen og skyve den inn til slutt. Den er festet med spiker. Skapet er laget av  fin tett og rettvokst furu.

Jeg lurer veldig på hvordan topplistene er festet til skroget. Dette er en litt rar konstruksjon da en høvelbenk bør være stabil sideveis. Selve skapet er lagd veldig sånn snekker-messig riktig og er relativt for seg gjort. Noe som gjør det hele litt mystisk. Ser jo på det som mest sannsynlig at listene er festet med rundtapper ned i skrog. Uansett dette kan igjen peke på at benken er blitt brukt til litt sånn stille og rolig detaljarbeid.

Profiler

Det er en del profiler både på benkeplate og skap.

Nr. 1 profil på fremsiden av den midterste veggen i skroget.

Nr. 2 profil på sidevegg i skroget.

Nr. 3 profil på ramme i dør.

Nr. 4 profil på baktang på høvelbenk.

Nr. 5 profil på fremtang på høvelbenk

Nr. 6 profil på fotlist

Nr.7 profil på list under høvelbenk-platen

Profil 4,6 og 7 har en karniss profil. Rammen i døren har en hulkil med en platte. Profilene på skroget er kvartstaff. Profilen på fotlistene kan minne litt om profilen på en taklist, et mulig senario er et snekkeren har hatt en bit av en slik taklist liggende og brukt den som mal før han sveifet ut formen.

Det er kun  profil 1,2 og 3 som er høvlet, resterende er sveifet.

Høvelbenk frå Ringebu i Gudbrandsdalen

Studentane på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU har dei siste vekene drive med ei oppgåve om snikkarane sine arbeidsbenkar, høvelbenken og skottbenken. Ein del av oppgåva er å registrere og dokumentere ein gamal original arbeidsbenk. Det neste vert å byggje sin eigen arbeidsbenk. Dokumentasjonen av den gamle arbeidsbenken legg studentane ut på bloggen https://tradisjonshandverk.com men ettersom stoffet er høgst relevant også på denne bloggen så repostar eg stoffet her. Den fyrste høvelbenken er registrert av Jan Stigen og hans tekst, bilete og teikning følgjer.

Høvelbenken med baktanga

Høvelbenken som dokumenteres i forbindelse med oppgaven i tradisjonsfaglig fordypning 3 TBBY 3101 er av ukjent alder. Funnstedet er en steinfjøs på et gårdsbruk i Ringebu i Gudbransdalen. Opprinnelig opphav og byggeår er dermed ukjent. Måten hvordan benken har blitt bygget, med treforbindelser og håndsmidde spiker gir en antydning om alderen. Benken viser også spor av rissnål. Målene på benken og de ulike delene samsvarer alle godt med norske tommer. Derfor antar jeg at benken har sitt opphav i 1800 tallet. 

Benken har en baktang og en framtang. Ved framtanga er det kun treskruer som trykker mot emnet. Muligens har det vært et lite bordstykke for å øke pressflaten. Den finnes ikke lengre. Videre har benken en kasse ved bakkanten til oppbevaring av verktøy. Den er laget av furu, er tappet sammen med svalehale-forbindelser i enden og festet med trenagler til benken. Benkeplatene er av et stykke bjørk i 1 3/4″ tykkelse. Den er 56″ lang og 11 1/4″ bred. Bak- og framtang, samt mothold og spennemekanisme er laget av bjørk.

Benken viser en god del bruksspor. oppsiktsvekkende er to søkk /hul som er trolig slitt ut ved bruk av et redskap.

Tegning av benken i 1:5

Bildet viser hvordan benken er konstruert. To trestykke i dimensjon av 1 7/8″x 2 3/4″ er felt inn i benkeplaten med et skråfelling. Slik er benken stabilisert mot vridning. Samtidig har trestykkene et spor som muligens var egnet til å ha et skuffe under benken. På undersida ser vi føring av baktang og skruen med låsekile.

Baktanga har en kraftig treskrue med 1 3/4″ dimensjon. For å kunne plassere trykkpunktet sentralt i tanga er det felt ut et spor i sølve benkeplaten for å gi rom til skruen. To trestykker som er felt gjennom mothold i benken stabiliserer baktang mot å gå rund. Disse er felt gjennom og er sikret med trenagler. Videre inn under benken går disse sideforinger gjennom en fin profilert trebit. Den er spikret fast til benkeplaten.

Detail av innfeling samt spor til underbenkskuff. en smidd spiker holder fast trestykke som danner mothold til framtang.

Understellet er desverre borte. Det er vanskelig å finne spor etter en mulig innfestning. Understellet må i så fall har vært løst.

Benken hadde en høvelstopp i baktanga. Den er håndsmidd, men tilsvarer ikke helt hulstrørrelsen til benken. For at den kunne holdes på plass var det stoppet inn en del trefliser rund. Derfor antas at høvelstoppen opprinnelig ikke hører til benken.

Noen detaljer forteller om snekkrens kjennskap for fine detaljløsninger. Slik finnes det profileringer i endestykkene av foringsstykke til banktanga. Videre viser kassa også profiler i både enden og langs med bakkanten.

Avslutning av sargen

Høvelbenk fra Utigard Evjen, nå Uppigard Evjen, Lundamo, Trøndelag

Høvelbenken som står på gården Uppigard Evjen, men som egentlig kommer fra nabogården Utigard Evjen. Skuffen under benkeplaten tror jeg er tatt fra noen annet og satt på som en enkel løsning. Jeg har derfor utelatt skuffen på videre bilder og beskrivelser.

Oddbjørn Syrstad, eier av Uppigard Evjen på Lundamo i Trøndelag, har en høvelbenk stående på låven som er litt annerledes enn «vanlig» benker vi ser her i Norge. Den har både fremtang og baktang, men fremtanga i benken er utformet som en fottang. Det som er litt spesielt er at denne ikke står i lodd mot gulvet, men er skråstilt bakover. Det er vanskelig å finne en datering på benken og Oddbjørn forteller at han har fått den fra nabogarden, Utigard Evjen. Utigard Evjen har hatt flere eiere naturlig nok. Kari Helgemo som har bodd på gården mener benken mest sannsynlig er laget der, men den kan også ha kommet til gården fra Singsås sammen med hennes far da kjøpte og overtok Utigard Evjen. Det er også en mulighet for at de som solgte Utigard Evjen til Karis far hadde med seg benken til gården fra Skjegstad på Hølonda. Opprinnelsen er altså uklar.

Beskrivelse av benken

Når jeg beskriver en høvelbenk så forholder jeg meg til enden med fremtang som fremenden, og kanten hvor man står og jobber som fremkanten.

Benkeplaten er limt sammen av to furubord på omlag 2 ½» tykkelse og til sammen 19 ½» bredde. Da kommer kassa i bakkant i tillegg på bredden med snaut 5 3/4″. Tykkelsen varierer ganske mye da platen har sagskuren under og er kun avrettet på oversiden. Det kan også virke som om den fremre halvdelen av platen er eldre enn den indre, men det er ingen direkte bevis på dette som jeg kan finne. Det er mer et inntrykk av måten platen er slitt på og at det finnes flere slike smale benker fra områdene i og rundt Gauldalen.

Benken sett ovenfra. En ser tydelig limfugen mellom de to bordene som utgjør benkeplaten. De gjennomgående tappene til beina vises også.

Benkens høyde på 29 ½» passer godt inn med andre benker beregnet til å høvle for hånd på. Beina er tappet gjennom platen med kraftige tapper som er kilt fra oversiden og gjør benken stødig. Benken har ei fremtang (fottang),og ei bred baktang. I hver ende av benkeplaten er tappet inn kraftige lister som bidrar til å holde benkeplaten fra å kuve seg. Listen bak blir samtidig en del av baktanga. Under platen er det gradet inn en kraftig list hvor skruen er gjengen inn. Skruen i baktanga går altså løst gjennom listen i enden av platen før den entrer gjengene i gradlisten. Glide- og styringslistene i baktanga er plassert jevnthøyt med overkanten av skruen og relativt nær skruen sideveis. Det betyr at listene og skruen danner en slags opplagring som gjør det greit å legge et emne ned i tanga uten at det vipper av eller balanserer kun på selve skruen. Ved å plassere listene såpass tett inntil skruen sideveis gir det plass for fastspenning av arbeidsstykker vertikalt i baktanga.

Fremtanga er interessant. Den er laget av ganske smale stykker med en skrue litt over midten omtrent. Nederst er det boret en nagle tvers gjennom begge deler av fottanga og det fremre beinet som styring for tangen nederst. Den ytre delen av tanga ville bare ha rotert med skruen om ikke denne naglen hadde sperret for rotasjonsmuligheten. Ikke bare er den skråstilt men den er også tykkere på midten der hvor skruen er festet. Begge delene av tanga er altså koniske, noe som vanskeliggjør innfellingen i det fremre beinet og i benkeplaten. Det er ikke noen tegn til at tanga er tilpasset på noen måte til platen. Den er felt rett inn slik den er.

Hva som er grunnen til at tanga er skråstilt er vanskelig å vite sikkert. Men, vi kan jo filosofere litt. Tanga er smal med en kraftig skrue midt på. Det gir lite pressflate på hver side av skruen med stort trykk i pressflatene. For fastspenning av smale, eller korte emner som uansett ikke når ned til skruen så ville tanga fungert fint også om den hadde vært montert i lodd. Om man derimot skal spenne fast brede arbeidsstykker så vil skruen vanskeliggjøre fastspenningen i tanga. Ved å skråstille tanga på den måten det er gjort vil man kunne få et godt press et stykke innover emnet før det kommer i konflikt med skruen. En sideeffekt er at sagspon mm. ikke så lett legger seg på skruen eller nederst mot gulvet og hindrer tangas vandring ut og inn. Skruen er låst i tanga med en liten kloss som går inn i et spor i skruen.

• 

  Klossen er tappet inn fra siden og enden tilpasset diameteren på sporet i skruen

• 

  Klossen med tilhørende spor i skruen

Et annet særtrekk ved denne benken er at beina ikke står i lodd men skrever svakt utover mot golvet. Begge beinparene skrever like mye. Det fremre beinparet skrever likt til hver side, mens i det bakre beinparet virker det bakre/indre beinet å stå i lodd med kun det fremre som skrever. Det blir da litt vanskelig å være sikker på hva som har vært hensikten. Det mest logiske synes jeg er at begge beina skrever like mye til hver side. Jeg finner ikke noen god grunn til at det bakre beinet skulle stå i lodd, mens det fremre er skrått. Det er klart at fremkanten av benken får mest trykk ovenfra når man høvler, hogger tapphull eller tilsvarende. Beina er trukket litt inn under benkeplaten og tappet gjennom. Ved å skrå de fremre beina noe så kan en veie opp for dette inntrekket, men om det har så stor betydning i praksis er vanskelig å si uten å ha jobbet ved benken en stund.

Det fremre beinet står skrått, det bakre rimelig i lodd ved det bakre beinparet. Ved det fremre beinparet skrever bena like mye utover.

Målet er å få laget en lik benk til vårt snekkerverksted på Kalvskinnet i Trondheim. Da kan vi få testet ut hvordan den er å snekre på.

Høvelbenk frå Midtre Gauldal i Sør-Trøndelag

Høvelbenk frå Midtre Gauldal i Sør-Trøndelag

Studentane på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU i Trondheim har hatt ei oppgåve i å finne og registrere skottbenkar eller høvelbenkar i sine heimeområde. Magnus Wammen har ikkje lukkast å finne skottbenk i sine heimtrakter og har i staden tatt for seg ein høvelbenk i samlinga til Norsk Folkemuseum, der Magnus arbeider. Høvelbenken er ein av ei rekke spennande benkar på Stigums magasin, eit arbeidsmagasin som har fått namnet etter etnologen Hilmar Stigum. Vi har før skrive om ein annan høvelbenk på same magasin. Då var det også Magnus som hadde gjort oppmåling av den benken. Framtanga av eit krokvaske emne minner om den som er på høvelbenken på Lydvaloftet på Voss. Her følgjer tekst, bilete og oppmålingsteikning frå Magnus.

Stigums magasin på Norsk Folkemuseum

Dokumentasjon av høvelbenk ifra Stigums magasin, Norsk Folkemuseum.

Jeg har søkt rundt etter å finne en føibenk i området Øvre Vestfold, Nedre Buskerud for å finne en som jeg kan kopiere til bruk i snekkersmia, som vi trenger for å høvle gulvbord i vinter/til våren. Men det har vært uten hell. Så da ble det den nest siste høvelbenken som ligger på Stigums verktøymagasin, under snekker, som ikke er dokumentert. Den siste er en mere standarisert vanlig høvelbenk.

Høvelbenken sett fra baktanga.

Det er en liten, kort høvelbenk, veldig lik den som ble dokumentert under Bygningsvernkongressen i 2014. Den er ganske lik i utforming, men har ligget på et fastpunkt i ene enden, og sannsynligvis stått på en bukk i bakre ende. Den manglet, sammen med baktanga. Det mangler på informasjon, som mye av det på magasin. Fakta: samlet inn i 1930, og kommer fra Midtre Gauldal S.Trøndelag.

Høvelbenken sett ovafra

Framtang laga av krokvost emne

Framtang med skruve er grada inn i undersida av benkeplata

Grading av baktanga

Høvelbenken sett fra undersida

Undersida av høvelbenken

Høvelbenken sett fra sida

Høvelbenken sett fra baktanga

Høvelplata er i furu, årringetetthet rundt 2mm, skrue og knekt og bakstykke i bjørk. Det er firkantede hull for høvelstopp,  på venstre og høyre side i høvelplata de første 20 tommene derretter i hovedsak i midten av benkeplata. Det er nok fordi i begynnelsen går skruen for baktanga midt i plata. Gangen for skruen er tatt ut i benkeplata med så lite treverk igjen at det har gått av en stor flis igjennom benkeplata.

Oppmåling av høvelbenk registreringsnummer L:4177 på Stigums Magasin på Norsk Folkemuseum.

Høvelbenk frå Oppigard Skori, Åmotsdal Seljord kommune

Høvelbenken frå Oppigard Skori. Skisse av Håkon Telnes Fjågesund

Tekst, bilete og skisse er laga av Håkon Fjågesund og har vore posta på bloggen til bachelorstudiet i tradisjonelt bygghandverk ved NTNU i Trondheim. Benken er såpass interessant at det er bra å få den presentert også her på bloggen.

Høvelbenken kjem frå garden Oppigard Skori, i Skorigrendi, Åmotsdal, Seljord Kommune. Alder på benken er vanskeleg å seie, men det ser ut til at benken har vore mykje i bruk..

Total lengde er 225cm. Høgda frå golv til topp benkeplate er 72 cm. Breidde er 33 cm ved baktange og 46cm ved framtange. Hovudbenkeplata er av grån og ca 6cm tjukk, og smalnar av frå ei breidde på 36cm på det breidaste og 32cm i toppen. Ho ser ut til å vere kløyvd og delvis skanta på undersida. Framtangen og baktangen er laga i bjørk og har treskruar med samme dimensjon. Klossen som heng i hop med skruen på baktangen er også av bjørk. Beina er laga av halvkløyvd smågrån og hogne grovt til og tappa gjennom benkeplata. Det er i alt 19 hol i benkeplata som er rekna på å sette benkehake i. Det er varierande avstand og plassering på hola, men dei går stort sett langs midten av benken. Hola ser ut til å vere bora med navar då dei er koniske. Hola som er lite bruka er framleis runde, medan ein del er firkanta etter slitasje frå benkehaka. Det er også tre hol i sida av benkeplata.

Høgda på benken er berre 72 cm

Benkeplata er tappa gjennom endestykket. Små trepluggar gjennom tappen.

Framtangen er sett saman av tre bitar som er tappa og bolta fast i benkeplata.

Detalj av baktången, sett frå oversida. Midtstykket blir med ut når baktangen opnast. Ein får soleis enda eit tvingepunkt i holet mellom benkeplata og midtstykket med benkehaka i.

Framtanga er sett saman av tre bitar, pluss treskrue. Det går ein bolt tvers gjennom heile benken som er festa med firkantmutter på både sider. Tappane som går gjennom stykket på enden er plugga med små trepluggar (0,8cm diameter), og dette stykket er tappa gjennom stykket med treskruven i. Denne tappen er også plugga på samme vis.

Baktangen og midtstykket sett frå undersida.

Klossen med benkehaka i er kopla på baktangen med boltar. Hovudet på bolten er felt inn i treverket og festa med bøygde spiker, og mutter i andre enden, på utsida av baktangen. Treskruven er gjenga i trestykket som sitt fast på enden av benkeplata. Boltane fungerar som ei slags skinne som dreg med seg midtstykket ut når baktangen skruvast ut. Midtstykket er felt inni benkeplata på kvar side i eit spor som det kan gli i.

Truleg spor etter ei eller annan innfesting, og hol i sida av benkeplata.

Skisse av høvelbenk frå Oppigard Skori

Høvelbenken er enkel, men ber samstundes med seg mange alternativ for fastspenning av emne. Hola på sida av benkeplata er det vanskeleg å seie korleis er bruka, men eg ville tru det kunne vere praktisk å slå i pluggar som emnet kunne kvile på i bakkant, ved fastspenning i framtangen. Eg har sjølv arbeidd ein del ved ein liknande benk og nytta dette prinsippet for å stø emnet. Baktangen fungerar som ein vanleg tverrstilt baktange, men midtstykket som benkehaka er festa i gjev baktangen enda ein funksjon, då midtstykket trekker seg tilbake ved opning av baktangen, og gjev ei opning som er fast i tre sider. Ved bruk av denne opninga til fastspenning for til dømes endevedhøvling får ein ei sentrert belasting på skruven i baktangen, i tillegg til at sidene i opninga er faste og kan brukast aktivt til å «låse» emnet. Det er også rikeleg med hol for plassering av framre benkehake. I alt 19 hol. Innhakket i sida av benken er vanskeleg å tolke, men det kan vere mogeleg at dette er ein modifisert høvelbenk. Detaljane i bjørk (fram- og baktange), ser mykje yngre ut enn benkeplata grunna både utforming og slitasjespor. Fram- og baktangen framstår som relativt lite slitt i forhold til benkeplata.

Høgda på benken er 72 cm. Samanlikna med moderne høvelbenkar er dette noko lågt, men ikkje ulikt det som er vanleg på eldre benkar.  I motsetnad til ordinær benkehøgde gjev denne benken rom for bruk av kroppen til fasthalding av emne. Det er lett å sette eit kne oppå benkeplata for å halde fast, og ved tapping og liknande arbeidsoperasjonar kan ein lett sitte på emnet for å halde det fast. Dette er berre lause teoriar, men det må nesten vere ein grunn for at benken er laga så låg. Dette er eit fenomen eg også har sett på ein del andre eldre høvelbenkar, men her må det nok litt nærare undersøkingar til for å slå fast noko.

Tekst, teikning og foto: Håkon Telnes Fjågesund

Høvelbenken på Lydvaloftet på Voss

Veka 29. mai – 2. juni var eg leiar for ein busstur med studentane på teknisk bygningsvern og tradisjonelt bygghandverk for å besøke stavkyrkjer, mellomalderbygg, gardar og interessante restaureringsprosjekt. Vi starta på Kongsberg og køyrde vestover med mange interessante og lærerike stopp undervegs. Onsdagen vart vi møtte på Voss av Ola Fjeldheim, generalsektretær i Fortidsminneforeningen. Han tok oss fyst med på Lydvaloftet som eg har høyrt mykje om frå tidlegare. Det er antyda at loftet er frå fyrste halvdel av 1300-talet, men eg kan godt tenkje meg at delar av det kan vere noko eldre. I dette loftet er det så mykje spennande å sjå på at det ikkje er råd å få med meir enn ein liten brøkdel av inntrykka. Eg vil likevel gjerne vise noko av det eg beit meg merke i for at de skal få eit lite inntrykk av kvalitetane i dette loftet.

Lydvaloftet på Voss slik det står i dag. Det vart flytt til denne staden i 1914 etter at Fortidsminneforeningen overtok det. Foto: Roald Renmælmo

Det er to etasjar med tømmer i loftet. Særleg 2. høgda har tømmer som er fint forma og dekorert. Her er dekoren ved sida av hovuddøra i 2. høgda. Mønsteret står ut frå resten av tømmerstokken. Foto: Roald Renmælmo

Novene er fint forma og dekorert med ein profil i endeveden. Foto: Roald Renmælmo

Det er tømra med skjulte kinningar i novene. Det er tømra både planmessig godt og veldig fint utført. Foto: Roald Renmælmo

Her er eine knubben knekt av og ein kan sjå korleis halsen av nova ser ut. Foto: Roald Renmælmo

Ei av dørene i loftet er veldig fint dekorert og har flott omramming og hengslar. Foto: Roald Renmælmo

Dør frå innsida. Foto: Roald Renmælmo

Dei trapesfoma syllstokkane har veldig fin glepphogging. Foto: Roald Renmælmo

Overgangen frå trapesforma syllstokk til område under beiski og dørstokk er meisterleg gjort. Her har tømraren glepphogd med ein enormt god presisjon. Foto: Roald Renmælmo

Sjølv om loftet i seg sjølv hadde enormt mykje spennande å by på så la eg merke til ein gamal høvelbenk som stod i ei mørk krå i andrehøgda. Kor denne benken stammar frå og kor gamal han er veit eg ikkje, men han er ein del av inventaret som Fortidsminneforeningen har i loftet. Benken har føter som er tappa inn i ei kraftig benkeplate ca 2 meter lang, ca 14″ brei og ca 3 ½» tjukk. Føtene er tappa gjennom benkeplata med ei tappskulder som støttar under. Føtene har tverrtre som er tappa gjennom og nagla. Framtanga er eit krokvakse emne av lauvtre, truleg bjørk, som det står ein treskruve i.

Høvelbenken på Lydvaloftet. Foto: Roald Renmælmo

Høvelbenken på Lydvaloftet. Foto: Roald Renmælmo

Føtene har to tverrtre som er tappa gjennom og nagla. Foto: Roald Renmælmo

Høvelbenken. Foto: Roald Renmælmo

Høvelbenken ber spor etter hard bruk. Skruven har hol for ein spilspik. Foto: Roald Renmælmo

Undersida av framtanga. Foto: Roald Renmælmo

Undersida av framtanga. Den er felt inn i undersida av benkeplata og festa med to trenaglar. Foto: Roald Renmælmo

Høvelbenken. Foto: Roald Renmælmo

I tilegg til høvelbenken er det også eit forsete eller langkrakk som også står på loftet. Om denne har vore brukt som arbeidsbenk er usikkert, men truleg. Foto: Roald Renmælmo

Høvelbenken er i prinsippet veldig enkel med berre framtang. Eg har ikkje funne spor etter høvelstopp framme på benken. I bakkant er det nokre runde hol som kan vere til høvelstopp eller ronghake, men det er høgst usikkert. Benken kan ha stått mot ein vegg, men det er ikkje spor etter at den har stått fast mot noko. Det kan vere grunn til å gjere meir nøyaktige oppmålingar av benken ved eit høve. Benken var kring 74 cm høg.

Om du tenkjer på å lage deg ein kopi av denne benken og lurer på korleis du skal få tak i ein rotkrok til framtanga så har Thor Larssen akkurat skrive om uttak av rotkne på bloggen til studiet i tradisjonelt bygghandverk. På bloggen til Norsk Skottbenk Union kan du lese meir om korleis du kan gå fram for å lage treskruvar til benken.

Eg lurer på om høvelbenken frå Gressåmoen også kan ha hatt ei tilsvarande framtang som på benken på Lydvaloftet? Det er i alle fall spor etter ei drevspon under benken som har vore nagla fast slik som framtanga på benken på Lydvaloftet. Drevspona er også uavhengig av føtene som har vore felt inn i benken.

Høvelbenk med årstal 1844 frå Selbu

Kai Johansen har fått tak nok ein høvelbenk med årstal. Han har skrive om det på bloggen Tradisjonelt bygghandverk. Eg har kopiert hans tekst og bilete under.

Det ble lagt ut to høvelbenker for salg på Finn.no, etter en kort dialog med Roald  kontaktet jeg selger og avtalte å møtes.

Høvelbenken er 2,22 meter lang og har framtang og baktang med skruvar. Foto: Kai Johansen

Benken er ca 3″ tjukk. Foto: Kai Johansen

Framtanga sett frå undersida. Foto: Kai Johansen

Gården disse to benkene kom fra ble satt opp 1840  Grøtem,  evt Myrplassen kan ha vært hovedgårdene denne soknet under.  På meg virket det som om det var en husmannsplass. Det var ingen driftsbygninger der, annet enn små vedskjul på tunet. Siste beboer var Lars Grøtte som var ungkar og samlet på det meste uten å kaste noe. Det var derfor mye husgeråd i dette lille huset. Selger mente at benken måtte ha kommet til gården som medgift en gang, da bumerket som er skjært inn sammen med årstallet ikke tilhører denne gården, men en annen i Selbu. Veldig mye av huskerådet har gårdens bumerke. Bumerket var også skåret inn på den ene langveggen mot veien så alle som passerte kunne se det.

Bumerke og årstal på høvelbenken. Foto: Kai Johansen

Benken er i furu og bjørk, de tekniske målene er lengde 222cm ( 217cm+5 cm baktange), bredde 24cm-40cm ved framtange, tykkelsen på furuplaten er 3″(7,5 cm). Baktangen er 4″ tykk. Det er 17 hull for benkhaken +1 i baktangen. Skruvane er i bjørk og er 2″ i diameter.

Baktanga med skruve. Foto: Kai Johansen

Undersida av baktanga. Foto: Kai Johansen

Framtanga er festa med bolt og jarnband. Foto: Kai Johansen

Benken har ikke føtter, men har vært festet i veggen ved framtangen og muligens stått på en løs bukk lengre frem. Jeg finner  ikke noen spor etter føtter noen steder. Kort enden ved  baktangen på benken er den økset av , og mye av undersiden er bearbeidet med øks, relativt gtrovt bearbeidet, oversiden er høvlet. Sidene har en del vankant.

Haken er påfallende liten  og passer bare i baktanga, de andre hullene er hugd litt større og det er en del store utrivninger på undersiden, dette er gjort sekundært.

Verkstadsbilder och Tysk hyvelbänk

Vi har tidigare postat några inlägg med bilder på snickarmiljöer. Här följer några ytterligare bilder och något om den ”tyska hyvelbänken”.

Den svenske konstnären Elias Martin, var son till Olof Martin och Ulrika Haupt i Stockholm.  Martins far var snickarmästare och modern Ulrika Haupt var syster till finsnickaren Georg Haupt. Martin var under en tid lärling i faderns verkstad innan han påbörjade sin yrkesutbildning hos ämbetsmålaren Friedrich Carl Schultz. Närheten till snickarmiljöer och kunskaper i snickeri gav Martin möjlighet att på ett uppmärksamt sätt detaljrikt avbilda snickarverkstäder. I en bild har Martin avbildat en snickare framför en hyvelbänk. På ett kopparstick, också det av Martin, från Georg Haupts verkstad är en hyvelbänk synlig i bakgrunden. Båda bänkarna förefaller ha liknande öppna framtänger. Eftersom både Martin och Haupt var verksamma i Paris och London under delar av sina yrkesliv går det inte att utesluta att bilderna tillkommit under Martins vistelse i städerna.

Georg Haupt var en svensk möbelsnickare vars möbelproduktion mellan 1770 och 1784 påverkade de inhemska stilidealen vars epok benämns som den Gustavianska.

Av Elias Martin

Av Elias Martin

Sekretär tillverkad av George Haupt. Ur Andrén, Möbelstilarna.

I en bild från Gustav Johanssons verkstad i Lindome syns en bänk med liknande framtång som på Martins bilder. I Lindome startade under 1700-talet en omfattande tillverkning av möbler för avsalu i Göteborg. Förutom möbler tillverkades byggnadsdetaljer och inredningssnickerier som spegeldörrar, bröstpaneler, fönsterkarmar, fönsterbågar, golv och innertak.

Bänk i Gustav Johanssons verkstad. Foto: Mölndals museum

Roubo konstaterade att möbelsnickaren, som också arbetar med små arbetsstycken behöver en bänk som är mer anpassad för detta, än den som vanligen används av snickare. Enligt Roubo arbetade det många tyska snickare i Paris och det var dom som konstruerade en bänk som var lämplig för detta, den sk. Tyska hyvelbänken. Det som är utmärkande för den tyska bänken är att den har en baktång och en rad bänkhakar att spänna fast arbetsstycken mellan. I Ruobos version har den också två framtänger, där den högra ser ut att vara flyttbar i sidled.

Tysk hyvelbänk. Ur Ruobo (1769)

Från ungefär samma tid, 1760-talets början, är en de äldsta äldsta avbildningarna av en tysk bänk med fram och baktång som vi känner som en ”vanlig” hyvelbänk. Illustrationen ingår i uppslagsverket Werkstäte der heutigen Künste av J.S. Halle.

Tysk hyvelbänk. Ur J.S. Halle (1761-1779)

Ur J.S. Halle (1761-1779)

Källmaterial

Andrén, Erik (1981). Möbelstilarna

Halle, J.S. (1761-1779). Werkstäte der heutigen Künste

Hoppe, Ragnar (1933). Målaren Elias Martin.

Martinus, Birgitta (2012). Stolar från Lindome

Ruobo, M, (1769). Descriptions des arts et Metiers du Menuosier

 

 

 

Høvelbenk i Verdal fra 1798

Kai Johansen som er student i tradisjonelt bygghandverk ved NTNU har skrive om ein interessant høvelbenk i Verdal. Han har posta dette på bloggen til studiet. Eg reknar med det er mange fleire med interesse for gamle høvelbenkar som les denne bloggen så eg har fått lov til å poste teksten frå Kai også her. Det er ikkje kvardagskost med daterte høvelbenkar så dette er veldig spennande. I tillegg er det ei veldig spesiell framtang på benken. Eg kan ikkje hugse å ha sett noko tilsvarande før? Tusen takk til Kai som har tatt seg bryet med å dokumentere og skrive om denne benken. Under følgjer tekst og bilete frå frå Kai.

Høvelbenk fra 1798 på gården Sul i Verdal

Arvid Wold og hans kone Ulla bor på gården sul i Verdal i dag ,   på gården hans er det mange skatter, for den som er interessert i historie og folkekunst. Gården har fungert som en skysstasjon på vegen over til Sverige, i Snorres kongesagaer var dette gården Olav Haraldson (Olav Den Hellige) kom ned til når han kom til Norge i 1030 før han red ned til slaget på Stiklestad, så det er historisk grunn.

Benken som er på gården har en litt spesiell historie med seg , Arvid fortalte at i nødsårene i 1812 var det 3 familier som etablerte seg ved Stor-rensjøen (i Sverige), et vegløst område ganske høyt til fjells ligger på ca 500 m.o.h. De levde av jakt ,fiske og husdyrhold. Det var visst snakk om noen som var lyst i bann? Bosettningen her vokste til 3 gårder hvor det etterhvert ble en relativ stor smie, Edin Gjersin fra Verdal var smed lærling der i to år (1897-98) bl.annet

Da det er skjært inn årstall på benken 1798 er det trolig at de hadde den med seg til deres nye bosetning. I dag er det Wallenberg dynastiet som eier all grunn i disse områder. Benken ble reddet av Jon Suul da gårdene sto for forfall i nyere tid, han tok den med til Norge, ca 1985.

Høvelbenken har en spesiell utforming med hensyn til størrelse og feste anordning. Benkeplaten og beina er i furu mens gjengetappene og klemmene er i bjørk. Det har vært en del utskiftninger i senere tid bla annet 1 gjengetapp og føttene og begge håndtakene til å stamme/ slakke gjengetappene med.

Benken er 206 lang med baktangen, den er 30 cm brei, og 6,5 cm tykk., den er 78 cm høy, marg ned.

Føttene er 3” x 1”plassert 38 og 45 cm inn fra endene og 5 cm inn fra sidene . Det er 20 hull til tanger (fordelt på to rekker 9 og 11 hull)

Framtanga er i bjørk og er hengslet i hjørnet av benken, så den klemmer sammen nesten som en skottbenk.

Høvelbenken (tommestokken er 1m). Foto: Kai Johansen

Framtang i bjørk, med hengsel i hjørnet, nytt håndtak til å stramme med (spilspik?). Foto: Kai Johansen

Innfestningen for gjengestykket på siden er gjort med svalehale. Foto: Kai Johansen

Hengslingen festet med en treplugg. Foto: Kai Johansen

Hengslingen innfestningen. Foto: Kai Johansen

Innskripsjon med årstall 1798, (ny gjengetange). Foto: Kai Johansen

Nakstykket innfestningen, nytt hode på gjengestangen og hantak , samt nye ”skinner” i hardved (eik) til styring. Foto: Kai Johansen