The Vasa workbench rebuilt

The almost finished workbench of the Vasa model are set up in our improvised workshop in Mariestad. Photo: Roald Renmælmo

Vasa is a Swedish warship built 1626-1628. The ship sank after sailing about 1300 meters into her maiden voyage on 10. August 1628. The ship was salvaged in 1961 and its museum are today one of Swedens most popular tourist attractions. Among the extensive amount of relative well preserved artifacts are a Joiners workbench. Tomas and I have examined the original bench at the Vasa Museum and have had support from Fred Hocker and Evelyn Ansel at the museum. The bench is made of oak and some of the parts have been nailed with iron nails. Theese have corroded away during the 333 years on the seabed. There are traces after a bench hook close to the left front leg. There are also a lot of holes in the bench top and the legs. We have interpreted theese as holes for holdfasts. There are also a sliding deadman with holes of the same dimension. There are some traces after nails that would have fixed a crochet left of the left leg. A crochet have not been found yet.

There are some joiners tools from the wreck. Some of the interiour panels of the cabins where still unfinished when the ship sank. We think that the workbench is a Joiners bench and have been used by one or more Joiners making panels and doors for the ship. The bench are 3,3 meters long, 72,3 centimeters (28½») high and the benchtop 35,8 centimeters (14″) wide. We have made ours about 75 centimeters high after we have discussed how erosion might have made the original bench a bit lower. The average body length of the Joiners in 1628 would also have been slightly less than today. I have made a picture gallery of the last part of the work on our bench. Tomas has also made a similar bench that he has posted about. Click on the miniature pictures to display text and higher resolutions.

I am using a Norwegian blacksmith made Twisted Shell Auger to make holes for the forged nails. Photo: Roald Renmælmo

In the front of the bench we countersunk the nails with a knife. Photo: Roald Renmælmo

I am hammering the nails. The nails are long enaugh to go trough the tenon. Photo: Roald Renmælmo

The nails are hammered so that the heads are below the surface of the front of the bench. Photo: Roald Renmælmo

We have ordered several different Augers for boring out the 1″ holes in the benchtop and the legs. From the left: A Shell Auger made by Bertil Parmsten, A Twisted Shell Auger made by Johannes H. Fosse, A Twisted Shell Auger made by Julius Petterson and a Twisted Shell Auger made by Patrick Jarefjäll. The last one has a smaller diamter and was used to predrill the holes. Photo: Roald Renmælmo

Tomas uses the Twisted Shell Auger made by Johannes H. Fosse. The Norwegian name for this Auger is «navar». Photo: Roald Renmælmo

The Shell Auger made by Bertil Parmsten where easy to use and made clean holes. Photo: Roald Renmælmo

Tomas are using the «navar» on the holes in one of the legs. Photo: Roald Renmælmo

Tomas are using the «navar», the Twisted Shell Auger. The «navar» has a conical cutting part and are very effective. I make a relative clean cut on both sides. Photo: Roald Renmælmo

Tomas are using our new workbench for the first time when he is rippsawing a strip for holding the sliding deadman in place. The hight of the bench feels right for this kind of work. Photo: Roald Renmælmo

I am flattening the benchtop with my «okshøvel». Photo: Tomas Karlsson

The workbench are going to be on display on «Bygningsvernkongressen» in Oslo in the beginning of September. Later we will use the bench and our workshop in Mariestad to do projects on historical joinery. I have some photos of details of the bench and I have made a small gallery of this.

The almost finished workbench of the Vasa model are set up in our improvised workshop in Mariestad. Photo: Roald Renmælmo

The bench almost finished. Photo: Roald Renmælmo

The holes for holdfasts in the benchtop are in the same places as on the original bench. Photo: Roald Renmælmo

The short strechers on the legs are rabbeted and fastened with forged nails. The long strechers are joined and pegged. Photo: Roald Renmælmo

The sliding deadman are resting on the stretcher which are rebated. Photo: Roald Renmælmo

The bench hook are made after the traces in the bench and the dimension of the hole in the benchtop. It is made by the blacksmith Mattias Helje. Photo: Roald Renmælmo

The top end of the sliding deadman are fixed by a strip. We have screwed the strip to the benchtop but are going to replace the screws with small forged nails. Photo: Roald Renmælmo

Here we are testing the holes for the holdfasts in the left leg and the sliding deadman. The holdfasts are made by Mattias Helje. Photo: Roald Renmælmo

Holdfast made by the blacksmith Mattias Helje. It is made after an original that we have found in the south of Sweden. Photo: Roald Renmælmo

Hardware for the bench made by Mattias Helje. The nails are for the legs, strechers and for the crochet that we are going to make. Photo: Roald Renmælmo

We have done extensive research about this workbench and have posted our work on the blog. We have made categories about this: https://hyvelbenk.wordpress.com/category/snikring-av-hovelbenk/tomas-og-roald-snikrar-hovelbenk-i-mariestad/ and: https://hyvelbenk.wordpress.com/category/snikring-av-hovelbenk/tomas-snikrar-hovelbenk-modell-vasaskipet/ Most of the posts are written in Norwegian or Swedish, but a few posts are written in English. If you have any questions about the workbench from Vasa you are free to comment in English. We will try to ansver.

Smiing av killingfot, revidert framgangsmåte

Gjennom arbeidet med å snikre kopi av høvelbenken frå Vasaskipet har eg og Tomas lært mykje om den originale benken på Vasamuseet. Vi har besøkt museet tre gongar for å sjekke ulike detaljar på det som er bevart av benken. I tillegg har vi gjort fleire eigne undersøkingar kring det som manglar på benken. Kva spikar kan ha vore brukt som festemiddel på dei ulike delane?  Kva typar av framtang kan det ha vore på benken? Kva benkehake kan ha stått i benken?

Smeden Mattias Helje smir på emne til armen på ein killingfot. Legg merke til at han har vatn på smisteet og på hammaren. Når det varme jernet blir smidd på steet med vatn på blir det kraftige smell av dampen og det fjernar det meste av glødeskalet. Det er den siste slettsmiinga ein brukar vatn på. Overflata på jarnet vert slettare og glattare på den måten. Foto: Roald Renmælmo

Det er killingfot som har hatt det største fokuset. Vi har hatt ein delstudie på spørjelistemateriale og fått Øystein Myhre til å smi nokre ulike variantar på grunnlag av dette materialet. Vi har fått smeden Mattias Helje til å smi kopiar av ein gamal hake som Tomas har fått tak i frå Gärds Köpinge i  Skåne i Sverige. Denne siste har Mattias smidd på ulike måtar for å prøve å kome så nær som mogleg slik vi tolkar at den originale er smidd. Eg fekk høve til å vere saman med han då han smidde den siste killingfoten som vi skal bruke til høvelbenken i Mariestad. Eg har dokumentert framgangsmåten med foto undervegs og har sett saman dette til eit billedgalleri. Klikk på bileta for større visning med forklarande tekst. Gå mellom bileta med piltastane på tastaturet.

Mattias har fleire smier som er tilpassa forskjellig smiing. Dette er ei mellomstor som er tilpassa smiing av øks. Mattias har fyrt opp i avlen og tar på seg smiforkleet og hammaren ligg klar på steet. Foto: Roald Renmælmo

Emnesjarnet er 1″ rundt gamalt smijarn. Mattias merkar av 12″ lengd til kvar av dei to delane som killingfoten skal smiast av. Han høgg eit merke med meiselen medan emnet er kaldt. Foto: Roald Renmælmo

Han varmar emnet i avlen og kappar medan jarnet er høveleg varmt. Til det arbeidet er det bra med oppslagar. Fotografen har fått æra av å vere oppslagar. Biletet er teken med tidsutløysar. Foto: Roald Renmælmo

Smipassaren vert stilt inn på måla for breidd og tjukne på det som skal bli armen på killingfoten, 28 mm (1 ⅛») og 16 mm (⅝») på det tjukkaste. Foto: Roald Renmælmo

For å smi ut armen effektivt smidde Mattias med meg som oppslagar med slegge. Det var banen på slegga og hammaren som vart brukt til dette. Foto: Roald Renmælmo

For å få ei jamn og plan overflate brukte vi plansett til slutt. Foto: Roald Renmælmo

Emnet til armen vert kontrollmålt med smipassaren. Foto: Roald Renmælmo

For å få til eit litt tjukkare parti i øver-enden på stonga vart denne stuka. Mattias sørgjer for å ha smivarmen konsentrert der han vil ha mest stuking og slår på emnet på høgkant. Foto: Roald Renmælmo

Etter stukinga smir han emnet meir firkanta men har framleis runde kantar. Foto: Roald Renmælmo

For at dei to emna som skal sveisast saman skal hekte lettare brukar Mattias meiselen og hakkar litt i overflata. Dette fjernar også noko av glødeskalet. Foto: Roald Renmælmo

Her er emnet til stonga ferdig til sveising. Legg merke til mønsteret i flata som skal sveisast. Foto: Roald Renmælmo

Emnet til armen vert tynna ut mot enden for å få sveisen til å ligge fint. Foto: Roald Renmælmo

Ferdig emne til arm og stong. Foto: Roald Renmælmo

Ferdig emne til arm og stong er lagt saman slik dei skal sveisast. Foto: Roald Renmælmo

Emna ferdig til sveising ved sidan av ein ferdig hake for å vise korleis det vert sjåande ut ferdig. Foto: Roald Renmælmo

For å ikkje få for mykje glødeskal på jernet strør Mattias på boraks som eit flussmiddel. Når dette smeltar vert det liggande som ei beskyttande hinne utanpå jarnet. Foto: Roald Renmælmo

Emna er varma opp til sveisvarme, til det byrjar å sprake og gniste forsiktig. Mattias legg emnet til stonga på smisteet og held emnet til armen med venstre hand. Foto: Roald Renmælmo

Han har lagt emna saman slik dei skal sveisast. Her må han vere nøye for å få eit bra resultat. I tillegg må dette skje særs fort for at emna ikkje skal bli for kalde. Foto: Roald Renmælmo

Når emna ligg rett slår han dei saman med presise og ikkje for harde slag så dei hektar saman. Foto: Roald Renmælmo

Når dei heng saman kan han snu på emnet for å slå frå ulike sider så sveisen vert mest mogleg tett i heile sveiseflata. Foto: Roald Renmælmo

Sveisen er vellukka og ser bra ut. Ved dårleg sveis kan det kome fram fargeforskjel mellom dei to emna. Her er det lik farge på begge sider av sveisen. Foto: Roald Renmælmo

Mattias varmar opp til litt svak sveisevarme for å slå saman sveisen enda betre. På lange eller store sveisar er det vanleg å sveise i fleire omgangar. Foto: Roald Renmælmo

Her smir han over sveisen på sveisevarme for å sikre god sveis. Foto: Roald Renmælmo

Mattias smir ut overgangen frå sveisen til armen. Foto: Roald Renmælmo

Det er viktig at stonga held jamn diameter for å låse godt i høvelbenken. Mattias har laga seg eit senkeverktøy som sikrar at diamteren vert jamt 25 mm i heile lengda. Foto: Roald Renmælmo

Det er også viktig at stonga er bein. Det sikrar Mattias med å sikte og justere. Foto: Roald Renmælmo

Armen er smidd tynnare og smalare ut mot enden og har ein rund «labb» i enden. Det smalaste partiet vert smidd ned med ein rundsett på hornet. Foto: Roald Renmælmo

Resten av rundinga vert smidd til på kanten av steet med hammaren. Foto: Roald Renmælmo

Det kan vere bra å runde kantane på «labben» som skal ligge på emnet. Mattias varmfiler det siste. Foto: Roald Renmælmo

For å få passe bøy på armen smir han den over hornet på steet. Her brukar han ein ferdig killingfot som mal for bøyen. Foto: Roald Renmælmo

Mattias passar på å få starten av bøyen mest mogleg slik som på originalen. Foto: Roald Renmælmo

Bøyen er nesten ferdig forma etter «malen». Foto: Roald Renmælmo

Det som blir labben på killingfoten, det som klemmer på emnet, blir bøygd motsett veg for å danne ei fin flate. Foto: Roald Renmælmo

Den siste justering av vinkelen på labben vert gjort med å stille killingfoten slik han skal stå i høvelbenken og smi den flat mot steet. Foto: Roald Renmælmo

To ferdige killingføter ligg på steet ved sidan av smihammaren. Foto: Roald Renmælmo

Utgangspunktet for smiinga er oppmålingsteikninga som Tomas Karlsson har laga av den originale killingfoten. Spesielt for denne typen er den tydelege klakken for å slå på for å spenne killingfoten. Mattias har tolka det slik at klakken kjem som eit resultat av smiinga. Det var sjølvsagt også intensjonen til smeden at den skulle bli slik for å fungere godt. Ut frå erfaringa vår med bruk av slike killingføter så har vi bestemt oss for at stonga som skal gå gjennom holet i høvelbenken skal vere rund og janmtjukk i heile arbeidslengda. Det er ikkje slik på originalen slik han framstår i dag.  Det gjer at han må ha eit unødig stort hol og såleis ikkje verkar så godt. Oppmålingsteikninga til Tomas.

Borrning av hål i skivan för bänkhållare

I skivan på Vasabänken har 13 runda hål borrats. Hålen är från 25 mm – 54 mm. Vi har antagit att hålet på 25 mm är den urprungliga dimensionen och att de övriga hålen har slitits och eroderat. Antalet hål är 13 st, placerade i två rader som förskjutits. 12 av hålen ligger i en jämn linje, ett hål är centrerat i skivan. Avstånden mellan hålen i de två raderna är i genomsnitt 420 mm. 10 av de tolv hålen ligger inom en spridning på 401 mm – 414 mm. På dessa hål är genomsnittsavståndet 408 mm, vilket motsvarar 16 1/2 verktum. Viss förskjutning av hålen kan ha uppstått vid borrningen och den efterföljande förslitningen och eroderingen.

Skivan har märkts upp för borrning av hål för bänkhållare efter måtten i uppmätningsskissen. Måtten är tagna från skivans högra ände, sedd framifrån och i förhållande till en centrumlinje. Hålet nederst i bild avviker från de två raderna. Hål nummer 13 vid bänkens vänstra ände har inte markerats.

Vi har antagit att hålen varit till för bänkhållare. Två bilder exempel ur två encyklopedier från 1700-talets mitt, mer än 100 år efter att Vasaskeppet sjönk, visar en liknande  hålbild som på Vasaskeppsbänken, dvs. hål som är spridda över bänkytan.

Hyvelbänkar ur Roubo.

Vekrstadsbild ur Diderot & Dállembert.

Bänkhållaren som ska användas har en  diameter på ca 27,5 mm. Bänkhållaren som stått som förebild för de två kopior som smitts har tidigare använts i en bänk med fram- och baktång. Hålen borrades   med utgångspunkt från två bilder, en från Roubo (1769) och en från Hallén & Nordendahl (1923), ca 5 mm större än bänkhållarens diameter. Detta gjorde att hållaren lutade något när ett stycke spändes fast.

Ur Roubo.

 

 

Ur Hallén & Nordendahl (1923). Skalan på bilden anges till 1:8. Vid mätning på bilden ger det ett mått på hållaren 25 mm och hålet till 32 mm.

Som tidigar nämnts kan hålen i originalbänken har borrats med någon typ av skednavare. Jag provade att borra hål i ek med en konisk spiralnavare och en spiralnavare. Jag fick problem med den koniska navaren. Det var svårt att få den att «ta» och när jag väl lyckades komma ned en bit i stycket blev det så tungt att dra runt  i den torra eken, att det kändes som att jag riskerade att bryta sönder navaren.  Jag lämnar borrningen med den koniska navaren till fortsatt provning i bänken i Mariestad då Roald, som har mer erfarenhet av att använda koniska spiralnavare, är med.

Konisk spiralnavare, tillverkad av Johannes Fosse. Foto: Tomas Karlsson

 

Spiralnavare av Engelsk tillverkning. Foto: Tomas Karlsson

Originalskivan är 3302 mm lång och 365 mm i vänster ände respektive 323 mm i höger ände. Hålen på Stigtomtabänken, som är jämnbred, 365 mm, mäts in med måtten från uppmätningsprotokollet. Istället för att borra hålen ca 5 mm större än hållaren väljer jag att borra dem ca 1 mm större.

Hålen borras av Jonas Karlsson. Foto : Tomas Karlsson

Källor

Diderot, Denis & Alembert, Jean le Rond d» (red.) (1778-1781). Encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers.

Hallén & Nordendahl (1923). Träslöjd.

Hocker, Fred (2012). Uppmätningsskiss.

Roubo  (1769). L’art du menuisier: avec figures en taille-douce  es sciences, des arts et des métiers.

 

Verktøy på Skoklosters slott

Samling av høvlar på Skokloster slott. Denne grupperinga viser dei høvlane som var bestilt i 1664. Dei var levert av verktøymakaren Jan Arendtz i Amsterdam, hans stempel finnast på dei fleste høvlane. Foto: Roald Renmælmo

Ei av dei fremste verktøysamlingane i verda finn vi på Skoklosters slott, ei slott som ligg på ei halvøy i Mälaren mellom Stockholm, Uppsala og Enköping i Sverige. Slottet i seg sjølv er eit av dei fremste barokkslott i Europa og verdt eit besøk. Slottet vart bygd i tidsrommet 1654-1676 av Carl Gustaf Wrangel som døde før slottet vart heilt fullført. Det er framleis delar av slottet som ikkje er fullført. Under arbeidet med bygginga hadde Wrangel fått kjennskap til den høge kvaliteten og dei moderne profilane på hollandske høvlar gjennom sin kollega Claes Stiernsköld. Han tok kontakt med handelsagenten Peter Trotzig i Amsterdam i februar 1664 for å bestille snikkarverktøy. Peter melder etter kort tid at han har bestilt verktøyet hos mester Jan Arendtz. Verktøyet, omkring 200 høvlar, økser, hoggjarn mm, kom i løpet av året 1664. Mesteparten av verktøyet finnast framleis på Skokloster og ein kan også kontrollere desse opp mot rekninga frå Arendtz frå 1. juli 1664 som også er bevart. (Knutsson og Kylsberg, 1985)

Denne handsaga laga av Jan Arendtz var ein del av leveransen av verktøy i 1664. Tilsvarande handtak finnast mellom verktøyet frå Vasaskipet. Også Rålamb har teikning av ei tilsvarande sag. Det er eit fantastisk fint handverk i både bladet og skaftet. Foto: Roald Renmælmo

Ein av sletthøvlane av verktøyet som var levert av Jan Arendtz i 1664. Foto: Roald Renmælmo

Høvelstålet til høvelen på biletet over. Dette smedstempelet finnast på mange av ståla i høvlane og på ein del av det andre verktøyet som var levert av Arendtz. Foto: Roald Renmælmo

Framenden av høvelen over. Ein ser tydeleg stempelet I:A som er bokstavane til Jan Arendtz. Foto: Roald Renmælmo

Også økser, hoggjarn, sager og liknande var med i leveransen frå Jan Arendtz i 1664. Dei to grindsagene var også ein del av leveransen. Det er mogleg dei enda har sine originale blad. Foto: Roald Renmælmo

Etter ein kommentar frå Ernest såg eg behovet for eit ekstra bilete som viser verktøyet på det eine bordet frå ein annan vinkel. Verktøyet her var med i leveransen frå Jan Arendtz i 1664, altså for 350 år sidan. Foto: Roald Renmælmo

Mykje av verktøyet som var levert av Jan Arendtz er i forbløffande god stand etter å ha lege på Skokloster slott i 350 år. Det er ei unik kjelde til å få inntrykk kvaliteten på godt verktøy på 1600-talet. Om kvaliteten og utforminga på desse verktøya er representativ for det ein hadde elles i Sverige på den tida er eit viktig spørsmål å stille. Verktøyet er laga av ein profesjonell verktøymakar som var del av eit fagmiljø i Amsterdam. Gerrit van der Sterre har lagt ned eit stort arbeid for å kartlegge verktøy og verktøymakarar frå denne tidlege tida i Amsterdam og Holland. Det er først mot slutten av 1500-talet han finn døme på spesialiserte verktøymakarar, ein høvelmakar så tidleg som 1585. Høvelmakarar er nemnde i eit dokument frå 1614 og då var desse ein del av snikkarlauget.  Verktøymaking var med andre ord eit spesialisert fag og ein hadde eit sterkt fagmiljø i Amsterdam på 1600-talet. (Sterre, 2001) Handverkarane i Stockholm på 1620-talet, då høvelbenken frå Vasaskipet var i bruk, hadde også mykje kontakt med handverksmiljøa i Amsterdam. Det var mange hollandske handverkarar involvert i byggjearbeidet.

Denne profilhøvelen er ikkje ein del av verktøyet som Jan Arendtz leverte i 1664. Den er likevel truleg omtrent frå same tid sidan profilen finnast på ein del lister i innreiinga som var gjort på 1660-70-talet. Det er fleire høvlar i samlinga med likearta kjenneteikn. Mitt forslag er at høvelen kan ha tysk opphav sidan nokre detaljar i utforminga kan minne om seinare tyske høvlar. Foto: Roald Renmælmo

Høvelstålet til ein likearta høvel med den på biletet over. Dei to høvlane har same smedstempel på ståla og elles like detaljar. Mest truleg er dei laga av ein og same høvelmakar eller snikkar. Ståla er smidd av jarn og har pålagt eggstål. Dei er koniske, tjukkare framme og tynnare bakover tangen. Foto: Roald Renmælmo

Det er ein heil del ulike jarn i samlinga. Både treskjerarjarn og ulike tappjarn og hoggjarn. Foto: Roald Renmælmo

Verktøysamlinga på Skokloster gjer det mogleg for oss å sjå kva verktøy som var tilgjengeleg på 1600-talet. I vårt arbeid med å forstå høvelbenken frå Vasaskipet er denne samlinga av stor verdi. Vi får innblikk i kva verktøy som kunne vore brukt til snikringa av benken. Vi får også innblikk i verktøy som kan ha vore brukt til å arbeide på den aktuelle benken. Vi kan forstå benken i ein større samanheng.

Kjelder

Knutsson, Johan; Kylsberg, Bengt (1985): «Verktyg och verkstäder på Skoklosters slott», utställningskatalog, 1985.

Sterre, Gerrit van der, «Four centuries of Dutch planes and planemakers», 2001

Høvelbenken i Mariestad er på føtene

Tomas tappar ut for tappen til framfot. Tappen er i full breidde og er ca, 44 mm tjukk og trekt inn 30 mm frå kanten. Vi tappa ut på same måten som Tomas, med to smale tapphol med lokkbeitel på 8 eller 12 mm i kvar side. Her prøver Tomas min lokkbeitel på 5/16″ (8 mm) av engelsk fabrikat med stempel: P. LAW. Truleg eit 1700-tals verktøy. Foto: Roald Renmælmo

Tidlegare i veka kunne vi ta vår nye verkstad i Mariestad i bruk. Vi har meir langsiktige planar med eit bygg som tidlegare har vore ein snikkarverkstad i Mariestad og som vi har fått lovnad på. I påvente av at dette vert flytta til byggøvingsgården på Johannesberg i Mariestad har vi tatt i bruk eit lite tømmerhus som er sett opp som eit øvingsobjekt på eit tømringskurs. Huset har flott furugolv og har leirklining på tømmerveggane. Det verkar som eit bra hus for vår snikkarverkstad med fokus på 1600-tals snikring. Det har vore brukt som lager ei tid og vi arbeider med å omplassere noko av det som har vore lagra der. Etter lett rydding har vi fått plass til materialane til høvelbenken og til å arbeide med samansettinga av benken. Etterkvart vil vi rydde ut alt som ikkje høyrer heime på ein slik snikkarverkstad og innreie med det vi treng for å arbeide med forsøk med historisk snikkararbeid.

Tapphola til føtene vart tappa ut på den måten at vi brukte lokkbeitel og hogg ut eit spor inntil streken på kvar side. Vi hogg til omlag rett djup på 2″. Til merkinga brukte vi ripmot og rissnål. Foto: Roald Renmælmo

Den veden som stod att midt på vart hogd ut med eit 1″ hoggjarn. Dette er smidd av Øystein Myhre med pålagt eggstål. Det var stor belastning på tappjarna i den harde eika og nokre andre jarn fekk skadar i eggen. Dette jarnet kom skadefritt i frå arbeidet. Foto: Roald Renmælmo

Tapphola er ferdige. Framfoten med tappen ligg til høgre på benken. Tappen på strekkfisken er synleg i venstre kant. Vi drøfta korfor tappen på føtene er lagt til eine sida og ikkje er sentrert med ei skulder på kvar side? Om vi reduserte tjukna på tappen til 1″ så kunne vi fint ha fått ei god skulder på innsida. Vi hadde då spart litt arbeid på tappholet men fått litt meir arbeid med saging av tapp. Det har vore lettare å få nøyaktig tilpassing av foten og få den stødig. Eg trur eg vil gå for ei slik løysing om eg skal byggje fleire slike benkar. Foto: Roald Renmælmo

Tomas arbeider med tverrtrea på benken som står på føtene sine. Tverrtrea vart tilpassa og spikra fast med smidde spikar. Foto: Roald Renmælmo

Killingfot, benkehake og spikar til benken. Dette er smidd av Mattias Helje. Vi kom ikkje så langt at vi fekk laga hol for benkehake og killingfot. Vi har fått spikra eine tverrtreet. Foto: Roald Renmælmo

Tomas bur 20 mil frå Mariestad og er regelmessig der for å undervise studentar. Eg bur nesten 180 mil unna og er ikkje så ofte i Mariestad som Tomas. Det blir derfor litt organisering for å passe inn at vi kan vere dei same dagane i Mariestad for å snikre vidare på høvelbenken. Vi har ikkje fastsett dato for neste arbeidsøkt, men det blir i løpet av våren. Arbeidet som gjenstår er å rette av benkeplata, spikre tappane til føtene fast i benkeplata, nagle tappane i strekkfisken og bore hol for killingføter og benkehake. For benkeplata sin del er det bra å vente litt med rettinga til materialen har fått gått seg til skikkelig i det nye lokalet.

Holdfast in Norway and Sweden

This is an old Swedish holdfast from Skåne or Blekinge. From Lund we know the name «fans tumme» in Swedish, that means «devils thumb». Photo: Tomas Karlsson

Tomas has posted about holdfast in Sweden where he present old original holdfasts from the southern part of Sweden, Skåne or Blekinge. There are two different patterns of holdfast and the one that seems to be the oldest are on the picture above. The blacksmith Mattias Helje in Lima in Sweden have tried to analyze how it could have been made. There are at least three different ways to forge a holdfast. One is to forge it from a single piece of iron with a dimension thick enough to forge the stem and then stretch out the arm. This is the method used by Øystein Myhre that forged the Norwegian patterns of holdfast. The same method is also demonstrated in a video of Peter Ross and Roy Underhill. One other method is to use a similar dimension of iron and forge it from two pieces, one for the stem and one for the arm and forge weld the two pieces together like the one below from Nordmøre in Norway.

Holdfast from Nordmøre in Norway. This seems to have been made from two pieces of iron, one for the stem, and one for the arm, and forge welded together. Photo: Roald Renmælmo

There is also a third way to forge a holdfast. You could start with a dimension that is more like the thickness of the arm and then make the stem by forge welding a piece on to it.

A measured drawing of the old holdfast from Skåne. It seems to be a weld scarf at the upper part of the stem. This indicates that the stem are made of two parts that are forge welded together. All measures are in millimetres. Drawing: Tomas Karlsson

The two pieces of iron for the holdfast before being forge welded together. Photo: Mattias Helje

The stem are forge welded together and forged round in the lower part. It is kept square in the thickest part. You can see the the seam after the welding. Photo: Mattias Helje

The holdfast has got the right dimensions and shape before it is shaped to the right bend. Photo: Mattias Helje

Three finished holdfast made with this method with forge welding. Photo: Mattias Helje

This are different patterns and different ways to make holdfasts in Sweden and Norway. Tomas and I has also done some research of what the holdfast are, or was, called in our languages. I have seen the post about this matter on the Lost Art Press blog, How do you say «holdfast»? The Norwegian names I have posted there are these:

Kjellingfot – if translated to English – goat kid foot

Benkehake – bench hook

Hallhake – hold hook

Hake – hook

Hallfast – holdfast

Ronghake – crocked hook.

Bukkefot – rams foot, this word is from Øystein Myhre that uses the holdfast  in his work as  a Norwegian blacksmith.

In Swedish there are the names «bänkhållare» (bench holder) and «knekt» (could translate to bracket or something?) in the book  “Träslöjd”, Hallén & Nordendal (1923).

In inventories in workshops in Stockholm in the early 1700`s there is several mentions of “stämhake”. That could be the same as holdfast. It could translate to “stem hook».

Tomas has also learnt the word “fans tumme”, that means “devils thumb”. That is a parallell to the Norwegian joiners “killingfot” (goat kid foot) and blacksmiths “bukkefot” (rams foot). Both refer to a goat foot and the goat and the devil are considered as related in folklore. The devil is usually equipped with rams horn.

Hållhakar i Sverige

Jag har börjat att leta exempel på det hjälpmedel, både ord och föremål, för att hålla fast arbetsstycken som vi anser ha använts vid arbeten på Vasabänken. Roald har gått igenom norskt material i ett inlägg. Det jag hittills hittat i litteratur och frågelistssvar är ytterst begränsat. Jag kommer senare att gå igenom fler frågelistssvar i hopp om att hitta fler exempel.

I Hallén & Nordendahl (1923) finns en bild på en «bänkhållare». Den beskrivs på följande sätt: » Bänkhållare, knekt (valet), är ett enkelt redskap, som ofta begagnas för att på hyvelbänken fasthålla trästycken vid avsågning, nedsågning, borrning, stämning m.m. Hållaren, består av en rund järn- eller stålten, i övre änden utsmidd till en stark vinge eller fjäder. Den nedsättes i ett å bänkskivan borrat hål; arbetsstycket lägges under fjädern och fastspännes genom ett slag med klubban på klacken i riktning a och lossas genom ett slag i riktning b.»

Bänkhållare. Ur Hallén & Nordendahl (1923).

Här används benämningarna «bänkhållare» och «knekt». Knekt är ett återkommande ord för olika slags hjälpmedel inom snickeri. Noterbart är att här nämns också  «valet» som är den franska benämningen för en bänkhållare (Diderot & D Àlembert 17??). En kommentarfrån «johanrubank» till Roalds inlägg om «killingfot» är att det svenska ordet för «holdfast» är «fransk bänkspännare».

I Stadius ( 2013) ingår en genomgång av några bouppteckningar efter stolmakare i Stockholm. I flera av dem återkommer ordet ”stämhake”.  Jag har inte stött på ordet tidigare, men det kan vara en bänkhållare som avses.

När snickarmästaren Ove Malm gick i lära i en verkstad i Lund på 1930-talet hörde han de äldre snickarna använda uttrycket «fans tumme» för en bänkhållare.

För några år sedan köpte jag två bänkhållare av Kalle Melin. Han hade i sin tur köpt dem i Gärds Köpinge i  Skåne, av en samlare som specialiserat sig på järnföremål. Enligt Kalle Melin samlade han in föremål inom en radie av ca 10 mil från Gärds Köpinge, dvs. i  Skåne och Blekinge.

Bänkhållare inköpt i Gärds Köpinge. Foto Tomas Karlsson

Bänkhållare inköpt i Gärds Köpinge. Foto: Tomas Karlsson

Roald och jag har bett smeden Mattias Helje i Lima tillverka kopior efter en av bänkhållarna. Vi kommer att använda dem i bänkarna som tillverkas i Stigtomta och Mariestad.

Bänkhållare tillverkade av Smeden Mattias Helje i Lima. Foto: Mattias Helje

Källor

Hallén & Nordendahl (1923). Träslöjd.

Stadius, C (2013). En studie av stoltillverkningen i Stockholm 1750 – 1820.

Malm,O. Muntlig uppgift.

Vasabenken og verktøyet

Åke Claesson Rålamb (1651-1718) var forfattar av ein bokserie som kom ut mellom 1690 og 1694. Den eine boka «Skeppsbyggerij» har med ei oversikt over verktøy. «Viser allehånde timmermens redskap og verktyg huru the i Swerige som andra länder äre brukeligaste». Fig 1, En yxa på Engelsk maneer. Fig. 16, Een Swensk eller Hållensk Skarffyxa. Fig. 18, Handsåg med skaft som brukas i Hålland och Swerige. Figur: Frå boka «Skeppsbyggerij», Åke Claesson Rålamb, Stockholm, 1691. Kopparstikka er hans eigne.

Oversikta til Rålamb er seinare enn Vasaskipet og høvelbenken som vi fokuserer på, men kan vere nyttig for å sette verktøyet inn i ein samanheng. Han skriv namn på dei ulike verktøya og skriv også om det er verktøy som er typisk svensk, hollandsk eller engelsk. Det viser at det var skilnad på verktøy i dei ulike landa på den tida, men samtidig var alt dette verktøyet tilgjengeleg for Rålamb. (Rålamb, 1691) Vasaskipet var eit stort og krevjande skip og bygge og dyktige handverkarar frå Sverige, Holland, Tyskland og truleg fleire land var involvert i arbeidet. Her var det både handverkskompetanse og verktøy frå ulike land. (Hocker, 2011) Verktøyet som er funnet om bord på skipet er veldig spennande sidan det gir oss kunnskap om kva verktøy som var ombord på skipet den dagen det forliste i år 1628. Marinarkeologen Carl Olof Cederlund har skrive ein artikkel om verktøyet som ble funnet i ei kiste på trossdekket. Der samanliknar han med verktøyet til Rålamb og verktøykista frå briggen Falken som var i drift frå 1877-1944. Han ser mange fellestrekk i desse verktøysamlingane. (Cederlund, 1963) Det er også ein bloggpost på bloggen St. Thomas Guild som tar for seg verktøyet frå Vasaskipet

I denne samanghengen er det vi må sjå høvelbenken i Vasaskipet. Vi er interessert i kva arbeid som ble gjort på benken og kva verktøy som kan ha vore i bruk av snikkaren som nytta benken. Vi er også interessert i kva verktøy som kan ha blitt brukt til å snikre sjølve benken. Det er dessverre få verktøyspor med klare signaturer etter spesielle verktøy på sjølve benken. Vi kan sjå at det er bora hol i benkeplata og at dei best bevarte hola har ein diameter på kring ein tomme. Ut frå det kan vi ikkje seie så mykje om den detaljerte utforminga på boret som har vore brukt, men vi kan seie at boret har hatt eit skjer som laga eit hol på kring ein tomme i diameter.  Vi kan og sjå at dei ulike delane har vore retta og kanta. Sjølv om vi ikkje ser tydelege spor etter høvelen så er vi nokså sikre på at delane er høvla fram til den forma dei har. Det er  ein del høvlar som er funnet i vraket. Den mest kjente er nok sletthøvelen frå verktøykista som ble funnet på trossedekket.

Sletthøvelen var med i verktøykista som ble funnet på trossedekket i Vasaskipet. I kista var det berre denne eine høvelen. Den minner mest om høvlar frå Holland men det finnast ingen god oversikt over korleis svenske høvlar var utforma på denne tida så vi kan ikkje seie sikkert at han ikkje er svensk. Evelyn Ansel på Vasamuseet har gjort ei flott oppmåling av denne høvelen som du kan sjå på Skeppsbloggen. Foto: Roald Renmælmo

Tommestokkar og svaivinkel funnet om bord i Vasaskipet. Den nederste tommestokken er delt inn i 11 tommar og med midtmerke på 5 ½». Det var den vanlege foten i Amsterdam på den tida. Tommestokken i midten er delt inn i 12″ og er meir i samsvar med den svenske tommen på den tida. Det er eit prov på at det var handverkarar frå ulike land som arbeidde på skipet. Foto: Roald Renmælmo

Borevinner, økseskaft, bileskaft, tappjarnskaft, vinkel og handtak til ei sag av hollandsk eller svensk type i følgje Rålamb. Dette er noko av innhaldet i ei verktøykiste som var funnen om bord i vraket. Alt av jarn er rusta bort så det er berre skafta som er bevart. Evelyn Ansel har også gjort oppmålingar av borevinnene. Foto: Roald Renmælmo

Også nokre delar av grindsager er blant verktøyet som var funnet om bord i skipet. Slike sager var ikkje med i oversikta til Rålamb. Foto: Roald Renmælmo

I verktøykista var det berre ein sletthøvel. Andre stader på skipet er det funnet fleire høvlar av ulike slag. Frå venstre, hulkilhøvel, gradhøvel og semshøvel. Desse trur eg kan knytast til arbeidet med innreiing som enda ikkje var fullført då skipet forliste. Foto: Roald Renmælmo

Samlinga med verktøy frå Vasaskipet er i seg sjølv ein veldig god referanse til verktøy brukt i Stockholm på 1600-talet. Spesielt om vi skal undersøkje verktøy som er relevante for vår høvelbenk. Gjennom boka til Rålamb får vi også med namn på tilsvarande verktøy og at dette verktøyet var det brukeligaste i Sverige og andre land. Vi får også vite at engelske sager var forskjellig frå dei hollandske og svenske. Det er altså forskjell på verktøyet. Det er enda ei veldig god kjelde til kunnskap om verktøy på 1600-talet i dette området av Sverige, verktøysamlinga på Skokloster slott. Denne verktøysamlinga er så omfattande og spennande at vi må vie minst ein eige post til dette seinare. Verktøy frå skipsvrak er elles ei spennande kjelde for å forstå verktøyhistoria. Verktøyet frå Mary Rose, eit engelsk krigsskip som gjekk ned i 1546, er også ei spennande kjelde. Felles for slike funn er at det aller meste av jern er rusta bort. Slik sett er verktøyet frå Willem Barents sin ekspedisjon til Novaja Semlja i 1596-97 ein viktig referanse. Her har verktøyet lege att i eit hus etter ekspedisjonen og såleis er høvelstål, borrar og liknande ganske godt bevart.

Kjelder:

Cederlund, Carl Olof, «Wasas timmermanverktyg», Trä nr 10, 1963.

Hocker, Fred, «Vasa, A Swedish Warship», Medströms Bokförlag, 2011

Rålamb, Åke Claesson, «Skeppsbyggerij», Stockholm, 1691

Killingfot, hallfast og hallhake i Noreg

Når vi har granska den originale høvelbenken i Vasaskipet har det verka klart at alle dei runde hola i benkeplata og føtene har vore for å bruke killingfot til å feste emne. Vi har likevel ikkje nokon original å vise til. Det er ikkje døme på killingfot på dei høvelbenkane vi har undersøkt i Noreg og Sverige. I Noreg er det sparsamt med kjelder å støtte seg på. Eg har derfor gått gjennom svara på spørjelista frå Ord og sed om Snikkarhandverket frå 1930-talet, til saman 170 svar. Det er eit omfattande materiale og mesteparten er handskrift. Det er mogleg å anten oversjå detaljar, eller å mistyde det som er skrive, men eg trur eg har fått med det meste. I spørjelista er høvelbenken eit eige emne og dette er avslutta med føljande: «Uttrykk for å festa lange stykke som ikkje fekk rom på sjølve benken.» Det er mange som har svart med å forklare at til dette brukte dei skottbenken. Likevel er det nokre få av svara som går inn på vårt emne, killingfot. Eg presenterer dei mest interessante svara under. Her er både skisser som viser utforminga på dei, forklaring av bruken og ulike nemningar. Sitata er i kursiv og nemningane er i feit kursiv.

Kjellingfoten som er med i teikninga til Arne Elven, Agdenes i Sør-Trøndelag

Arne Elven frå Agdenes i Sør-Trøndelag er ein av dei som har forklart og teikna ein killingfot i sitt svar. Han har formulert: «Til å setja fast stykkja, som ein ikkje kan bruka klør og skruva åt, er det “kjellingfot” av jarn som går ned gjennom eit hol i benkjen og med ein labb på stykket som skal haldast fast.» Når  han skriv «klør» så viser han til det lokale namnet på benkehaken, høvelstoppen på benken. Eg har brukt nemninga killingfot med bakgrunn i nemninga til Arne Elven. Forma på den han har teikna minner om den frå Nordmøre som det er bilete av under. Det kan sjå ut som om den kan ha konisk stamme? Endre J. Korndal i Øksendal, i Møre og Romsdal skriv: «Dei brugte benkehake». Han har ei lita skisse som også minner veldig om haken på biletet under.

Killingfot frå Nordmøre. Denne har noko usikker bakgrunn men kan ha vore brukt av ein lokal snikkar. Det kan sjå ut som han er smidd av to stykke og sveisa saman. Foto: Roald Renmælmo

Frå Hillesøy i Troms skriv Jens Solvang: «Til å feste eit langt bord på benken, som ikkje gjekk mellom knigtan, bruka dei “hallhaken”, ein u forma jernbøyle som greip kringom benken og bordet og med ein skruv av jern klemte vyrket fast.» Då er det snakk om ei slags tvinge som er spent under benken og truleg ikkje ein som går gjennom eit hol. Funksjonen er  den same som ved bruk av kjellingfot, truleg er nemninga «hallhaken» knytt at det tidlegare har vore brukt hake som har stått i eit hol? Frå Trondarnes i Troms skriv Edvard Ruud: «Gamle brukte også å feste arbeidsstykket med hake og tand. Eg har eit par slike gamle jarn.» Om han med hake meiner kjellingfot kan eg ikkje vere sikker på, men han skriv om to ulike jarn og tand som det eine er nok høvelstopp. H. O. Neam frå Kvam i Nord-Trøndelag skriv: «Til å halde fast bord i høvelbenken brukte summe ein jarnbøile, der den eine arma gjekk gjennom eit hol i benken og vart driven fast med treklubba. Den jarnbøilen som kallast “hallfast” vart berre bruka under fussaging.»  Her får vi nemninga som svarar til den engelske. Han har og med at han vert driven fast med treklubba.

Smed Øystein Myhre i Sandefjord har late seg inspirere av skisser og forklaringar i spørjelistene og smidd ulike versjonar av killingfot, eller hallfast som det også kallast. Desse kjem til å bli prøvd ut på kopiane av høvelbenken frå Vasaskipet når dei er ferdige. Dimensjon og storleik er basert på hola i Vasabenken. Killingfoten er smidd av eitt stykke rundstål som er 1″ tjukt og 18″ langt. Foto: Øystein Myhre

Andreas Westin frå Henning i Nord-Trøndelag skriv: «Til å festa lange stykke som ein ikkje kunde festa millom kniktane, kunde dei nytta ein staur som rokk frå loftet og ned på stykket. Ein annan måte: litt innpå benken var eit firkantig hol, og i det sette dei ein knikt (hake) som var på skapnad som ein vinkel – la dei so stykket innåt knikten og trykte han ned so han greip innpå stykket, og feste han med eit drev (ein bløyg). Når dei flutte stykket litt om senn, kunde dei på båe desse måtane både høvla det og kløyva det med sag.» Her skriv han at det var eit firkanta hol og at dei festa «knikten» med drev (kile). Han har ei skisse som var så innklemt i teksten at det ikkje var mogleg å få ho med her, men forma er som han skriv, ein rett vinkel. Han beskriv også bruk av staur frå loftet (himlingsborda) og ned på høvelbenken. Det er ein artig detalj som elles vil etterlate seg få spor, som vi snikkarar med interesse for spor etter arbeidet til snikkarane før oss, kan sjå og tolke.

S. J. Almås frå Hølonda i Sør-Trøndelag har også teikna ein «hake for å halde nede». Han skriv: «Ved fastsetting av trestykket innpå sjølve høvelbenken brukar dei “høvelbenktonn” eller “tenner” og for lange trestykkjer “hakar” eller «håkkåa”. » Denne ser også ut til å vere omtrent i vinkel i bøyen slik som den som Andreas Westin skriv om.

Hake for å halde fast teikna av S. J. Almås frå Hølonda i Sør-Trøndelag. Han har også med to variantar av benkehake, tonn og hake med to tangar slik som dei i benkane frå Siljansnäs og Nordmøre.

Hans Skeidsvoll frå Tresfjord i Møre og Romsdal skriv: «For lange stykkje bruktest ronghake og bit.» Kva han meiner med ronghake kjem ikkje fram av teksten men han nemner to ulike ting, ronghake og bit. Bit tolkar eg som haken som fungerer som høvelstopp. Ei slik tyding av ordet bit finnast det fleire stader i Møre og Romsdal i formane klobit og høvelbit. Ronghake er samansett av to ord, rong og hake. Ordet rong har eg akkurat vore med å drøfta på bloggen til båtlaben. Ordet kan kome av vrang eller krum og passar godt med forma på hakane som eg skriv om i denne posten. Ordet hake er også med i mange av dei andre nemningane eg har lista opp her. Eg finn då at det er godt grunnlag for at ronghake er ei nemning som dekkjer vår hake.

A.Kløvrud frå Nordre Land i Oppland skriv «Dei hadde ei greia som dei festa store fjøler i som dei kalla kjerringa.» Heller ikkje denne er nærare forklart og kan vere noko anna enn det vi tenkjer på? Martin Tunes frå Haus i Hordaland skriv: «Lange stykke festa ein til benken med ei skruetvinge.» Lars Gjels frå Selsa i Rogaland skriv: “Skrueklemme”, “skruetvinga” bruktes til å feste på høvelbenken bord eller lister, som kløves med sag». Han beskriv arbeidsmåten som med killingfoten men ved bruk av skrutvinge.

Eg reknar med at det kjem til å dukke opp fleire variantar av både nemningar og heilt sikkert også originale kjellingføter når nokon får lese seg opp på bloggen. Likevel har vi dekning for ein del aktuelle nemingar og minst to ulike utformingar. Enten dei med kraftig bøy slik som dei gjerne er i Frankrike og slike som er ganske rette og nokolunde i vinkel. Det finnast eit alterstykke frå Holland som viser ein høvelbenk med rekker med hol i føtene. Der heng det ein killingfot på veggen som verkar ganske rett, omlag som dei Andreas Westin og S. J. Almås beskriv og teiknar.

Ein 1500-tals snikkarverkstad i Holland med høvelbenk. Legg merke til killingfoten som heng på veggen oppe til høgre. Legg også merke til alle hola i føtene, det minner om Vasabenken. Illustrasjonen er henta frå: Gerrit van der Sterre, Four centuries of Dutch planes and planemakers, 2001

Øystein Myhre har smidd hakar med litt variasjon i detaljane for at vi skal få prøve ut korleis dei verkar og høver saman med høvelbenken. Dei viktige forskjellane er korleis labben er utforma. Kor stor flate er det som kvilar på emnet, krumminga på labben og utforminga av kroken mellom stamme og labb samt vinkelen på denne. For å få kroken riktig må det til ein heil del arbeid med stuking av emnet. Foto: Øystein Myhre

Øystein Myhre i smia si i Sandefjord. Det meste av smiinga vert gjort på steet med hammar. Han har ein liten fjørhammar til å ta dei litt tyngre taka som ein tidlegare gjerne brukte oppslagar til. Foto: Roald Renmælmo

Benkehake, nemningar og typar

I namnet høvelbenk ligg det at det er ein benk for å høvle emne. Snikkarhandverket er grunnlagt på nokre sentrale prinsipp. Høvelen har ei viktig rolle i denne samanhengen. I dag har vi lett for å gløyme årsaka til at vi høvlar til emna. Vi tenkjer kanskje at flatene skal vere glatte og fine og vi skal få fram den fine gløden i veden? I det tradisjonelle snikkarhandverket er det å høvle flasken, rettsida på bordet, så plan som mogleg, det første snikkaren gjer. Denne flata vert referansen for alt vidare arbeid med emnet. Frå den kan ein vinkle ein kant og høvle denne rett. Når snikkaren har høvla flate og kant, plane og rette, kan han ta fram måle- og merkeverktøy og merke på for vidare arbeid. Slik flate og kant er også grunnleggande for at slikt utstyr som gjeringsmalen frå Vasaskipet skal fungere. Det aller meste av snikkarverktøyet har eit anlegg, eller ein land, som ligg an mot ein retthøvla kant eller planhøvla flate. Det gjeld også det meste av profilhøvlar, plogar og falshøvlar. Om ikkje flasken er høvla plan nok, blir det anten eit dårleg resultat, eller så får snikkaren mykje arbeid med å jukse og justere for å få til eit brukbart sluttprodukt.

Kolbjørn Vegar Os splittar opp emne til sprosser av eit bord som er planhøvla på flasken og retta kant på. Her er det landet på ploghøvelen som blir lagt an mot den retta kanten for å sikre nøyaktig dimensjon på emnet til sprosse. Benkehaken er ein gamal original hake frå Røros. Truleg er den frå tidleg 1800-tal. Foto: Roald Renmælmo

Den mest sentrale funksjonen til høvelbenken er å høvle flasken på emnet. Høvelbenken må då ha ei eller anna løysing for å feste emna i samband med høvling. I si enklaste form kan det vere ei list eller ein kloss som er spikra fast i benken og som ein støyter emna mot.   Ymse variantar av tappar finnast det også døme på både i litteraturen og i gamle benkar. Likevel er det nok mest vanleg med smidde benkehakar i ei eller anna form. Desse benkehakane har vore særs viktige for høvelbenken. Det er vanleg å finne gamle høvelbenkar som manglar benkehakane sine. Eigaren har gjerne tatt med seg haken/hakane til sin nye høvelbenk. Av det kan vi slutte at sjølve benkehaken styrande for funksjonen til høvelbenken.

Terminologi

Namnet benkehake kan vere forvirrande om ein skal ha kontakt med snikkarar frå andre land. I Noreg er benkehake namnet som er brukt i Store Norske Leksikon i artikkelen som beskriv høvelbenken. Elles i faglitteraturen er også benkehake vanleg. I Sverige kallar ein det til vanleg «bänkhake». I Danmark er det derimot litt verre. I ordboka til Børge Askholm har han forklart ordet «bænkehage» som «benkekrok» og forklarer vidare ei innretning som vår killingfot. Han viser heller til «bænkedup», «høvlebænkhage» eller «bænkstopper» som det som svarar til vår benkehake. Ordbruken er heller ikkje eintydig i Danmark. I Tyskland er ordet «bankhaken» vanleg. (Heine, 1990) I det engelske språket verkar ordet «bench dog» å vere mest utbreidd.  I eldre engelsk litteratur er også ordet «bench hook» brukt, då er det vist til ein variant som har utforming omlag som den frå Sogn folkemuseum, som har nemninga bitehest, på eitt av bileta under. (Moxon, 1703) 

Dei fleste «moderne» høvelbenkar har baktang og ei rekke med hol for å flytte den fremre benkehaken. Når ein så festar emna så spenner ein dei fast mellom fremre og bakre benkehake. Utforminga kan variere noko på slike hakar men dei er som regel smidd ganske kraftige for å stå mot kreftene frå skruven i baktanga. Prinsippet med å spenne emnet fast mellom to benkehakar, der den bakre er festa til ei innretning med strammeskruve, kan førast så langt tilbake i tid som år 1505. To variantar av slike høvelbenkar er med i ei billedhandskrift av Löffelholz i Nürnberg frå 1505. (Heine 1990) Høvelbenken på biletet er frå Stigums magasin, Norsk Folkemuseum landbrukssamlingen. Foto: Roald Renmælmo

Faglitteraturen i snikkarfaget har ein nokolunde eintydig nemningsbruk for å gjere kommunikasjon mellom handverkarane og tilgrensande yrkesgrupper lettast mogleg. Vi snakkar då gjerne om fagterminologi, nemningane som er felles for faget. Det er ein viktig funksjon til faglitteraturen å styrke eintydig bruk av sentrale nemningar i faget. Ein slik felles terminologi gjer lettare å omsetje til andre språk og kommunisere med våre naboland med språk som er i nær slekt med norsk. Det kan bli litt problematisk når vi skal studere slikt som gamle høvelbenkar og dei ulike delane av desse. Korleis passar terminologien i den nyare faglitteraturen med det vi ser på dei gamle benkane?

Benkehakane på høvelbenken frå Holstvollen i Bymarka i Trondheim. Desse hakane er ganske typiske for benkar med baktang og det er nok slike dei fleste kjenner frå tida på skulesløyden? Foto: Thor-Aage Heiberg

Nemningar

For min del har eg for det meste arbeidd saman med og lært av snikkarar som ikkje har hatt formell utdanning i faget. Dei har gjerne vore mindre opptekne av faglitteraturen, eller den fagterminologien som er presentert der. Slik har det truleg vore med snikkarane på bygdene i Noreg, i alle fall fram til ein starta med snikkarskular, snikkarkurs og sløyd på skulen. Nemningane har variert rundt om i landet og til ulike tider. Ein del av desse nemningane kan gi oss anna informasjon enn terminologien frå faglitteraturen. I dag er vi språkleg påverka av både faglitteraturen og korleis praksisen er i snikkarfaget i dag. Vi brukar dei orda vi treng i dag, kanskje dei også har eit anna innhald enn dei hadde tidlegare. For å undersøkje eldre nemningar på benkehake har eg gjort nokre søk i museumssamlingar, i Setelarkivet til Norsk ordbok og i svar på spørjelistene om snikkarhandverket frå 1930-talet på Norsk Folkeminnesamling.

På De Heibergske Samlinger, Sogn Folkemuseum har eg kome over denne som registrert med namnet bitehest på registreringskortet. Dette er eit sjeldsynt døme på at ein kan kople ei nemning med eit konkret objekt. Foto: Roald Renmælmo

Bitehest er eit namn som også er med i setelarkivet til Norsk ordbok. Der er det Bjarne Haugland i Brekke i Sogn som er kjelda til ordet. Han forklarar: «bitehest, (ein), hake i høvelbenken. Stundom: dubb».  Då får vi også ordet dubb som også kan bety det same som benkehake? Sjølve ordet bitehest kan seie noko anna enn ordet benkehake? Bite kan peike på at utforminga er slik at han «bit seg fast» i emnet under høvling? Det kan vere spesielt for ei bestemt utforming og derfor er namnet forskjellig frå benkehake og dubb? Ordet hest er ein del brukt om ulike bukkar og benkar av ulike slag men kan også ha ei anna betydning her?

Spørjelista om snikkarhandverket i Ord og Sed

Olav Brattegard leia arbeidet med å sende ut ei rekke spørjelister som skulle kartlegge norsk nemingsbruk i ulike handverk på 1930-talet. Spørjelista om snikkarhandverket var ei av desse listene. Innsamlinga av materialet strekte seg over fleire år først på 1930-talet og resulterte i 168 svar frå informantar over heile landet. I spørsmåla var det eit spesielt fokus på høvelbenken. «Gjer greie for namni på dei ymse delane av høvelbenken. Var det t. d. tilsvarande eller andre nemningar enn det som nemnest her: framtange, baktange, tangeskruve, platerom, benkehakar o.s.b.» (Spørjelista om snikkarhandverket i Ord og sed, 1930-talet). Spørsmålet brukar då fagterminologien for å få fram kva ein spør etter. På ei side kan det verke styrande på svara, men samstundes kan det verke som ei oppfordring til å kome med alternative nemningar. Eg har gått gjennom svara for Finnmark, Troms, Nordland, Nord-Trøndelag, Sør-Trøndelag, Møre og Romsdal, Oppland, Hedmark og Sogn og Fjordane, tilsaman 102 av 168 svar som kom inn på spørjelista. Resten av svara frå dei andre fylka vil bli gjennomgått seinare. Eg har registrert dei ulike namna på benkehake som er med i svara og kor mange som har gjeve opp dette.

Benkehake

Det er 7 av svara som nemner dette namnet, 4 av dei frå Møre og Romsdal, 2 frå Hedmark og 1 frå Nord-Trøndelag. Dei fleste viser til namnet som standard terminologi (ein skriv at det er frå byen, andre at det er frå snikkarkurs) men har andre ord som dei viser til som meir lokale. Berre to av dei som har svart benkehake har det som einaste nemning. Når vi då hugsar på at dette var nemninga som var brukt i spørsmålet er slåande at så få har oppgjeve benkehake.

Bitehest

Det er 4 som har svart med ulike variantar av bitehest og alle er frå Sogn og Fjordane. Bithest og bethest er variantar av skrivemåtar. 3 av dei 4 har dobbe med som ei alternativ nemming.

Dobbe

Det er heile 12 av svara som har dobbe som ei vanleg nemning for benkehaken.  8 av dei frå Sogn og Fjordane, 2 frå Møre og Romsdal, 1 frå Nordland og 1 frå Troms. Variantar av skrivemåtar i dei ulike formene er: dobbane, dobbar, dåbbane, benkedobba, doppar og doblingar.

Kam

Det er 6 av svara som har med ordet kam. 4 frå Hedmark, 1 frå Oppland og 1 frå Møre og Romsdal.  Variantar av skrivemåte i ulike former er: kambane, kambar, benkekambar,  kammar  og høvelbenkkam.

Klo

Det er 8 av svara som har med ordet klo. 3 frå Oppland, 2 frå Hedmark, 2 frå Sør-Trøndelag og 1 frå Møre og Romsdal. Variantar av skrivemåte i ulike former er: klørn, kloa, jarnkloa, klobit, benkeklo, kloen og klør.

Skisser til neminga klo frå eitt av svara frå Hedmark. Denne har ein ekstra funksjon ved at du kan feste bord på høgkant i kloa.

Enkel skisse av klo i eitt av svara frå Oppland. Denne minner om bitehest på fotografiet over.

Hake

Det er 4 av svara som har variantar av ordet hake. 1 frå Oppland, 1 frå Sør-Trøndelag, 1 frå Nordland og 1 frå Troms. Det er ikkje andre variantar av skrivemåten enn fleirtalsforma hakar. Nemninga er i nær slekt med benkehake og kan kanskje seiast å vere ei kortform av denne?

Skisse av hake og tonn i eit av svara frå Sør-Trøndelag. Haken er av typen med to tangar slik som er vanleg på baktanga på enkelte høvelbenkar. Døme på slike er frå Siljansnäs og Nordmøre.

Knekt

Heile 15 av svara har med variantar av ordet knekt. 8 frå Nord-Trøndelag (alle svara frå fylket har med det), 5 frå Nordland og 2 frå Troms. Variantar av skrivemåten i ulike former er: knikten, høvelbenkkniktane, knikta, knektar og kniktane. Det er slåande at neminga er så vanleg nord for Trondheim.

Tang

3 av svara har med ordet tang. 2 frå Sør-Trøndelag og 1 frå Troms. Variantar av skrivemåten i ulike former er: tenger, høvelbenk tonn og tand.

Høvelbit

2 av svara har med høvelbit og båe av dei er frå Møre og Romsdal. Høvelbit og høvelbitir er dei to variantane av skrivemåten i ulike former.

Av svarmaterialet kjem det fram ei viss regional spreiing av nemningar. I alle fall knekt, dobbe og bitehest ser ut til å ha vore brukt mykje i enkelte område. Det er berre nokre få av svara som har med skisser eller forklaringar om korleis hakane ser ut. Det er derfor litt vanskeleg å sjå ein klar samanheng mellom utforming/funksjon og nemningane. Mange av svara går inn på forskjellane på eldre høvelbenkar og dei nyare som har kome inn med snikkarkurs og snikkarskular. Eit hovudtrekk er at mange av dei eldre benkane ikkje har baktang for fastspenning av emna. Då vert emnet berre støytt mot haken under høvling. Kan vi sjå for oss at namna høvelbit, tang, klo, kam og bitehest seier oss noko om at dei bit seg fast i emnet? På same måten at knekt, benkehake, hake og dobbe kanskje i større grad heng saman med høvelbenkar med baktang og at ein spenner emna fast mellom to slike? Det er forklaringar i svara som peikar mot dette. Kom gjerne med kommentarar på dette, spesielt om du kjenner til gamle benkehakar av ulike typar?

To benkehakar frå Røros i Sør-Trøndelag. Frå fylket har vi nemingane hake, klør og tonn som vi også kan bruke. Desse tilhøyrer Kolbjørn Vegar Os. Foto: Roald Renmælmo

Kjelder:

Heine, Günther (1990): Das Werkzeug des Schreiners und Drechslers.

Moxon, Joseph (1703): Mechanick exercises: or The doctrine of handy-works … To which is added Mechanick dyalling … The third edition. London