Høvelbenk / billedskjærerbenk

Neste student ut med registrering av høvelbenk er Trine Guribye. Tekst og bilete er henta frå hennes post: https://tradisjonshandverk.com/2020/09/02/hovelbenk-billedskjaererbenk/ på bloggen til studentane på tradisjonelt bygghandverk på NTNU.

Høvelbenken står på magasin hos Norsk Folkemuseum, og er beskrevet som en billedskjærer benk. Den kommer fra Oslo. Benken er ca. 96 cm høy, så at den kan ha vært brukt til billedskjæring eller anna detalj-arbeid som krever mer nøyaktighet enn kraft, gir mening.

Benkeplaten er er ca. 51 cm bred og 1,47 m. lang (mål uten tanger med treskruer) dette gir en bred og god flate og arbeide på. Materialene brukt i benkeplaten er eik og bjørk. Rammeverket til høvelbenkplaten er stort sett tappet og sinket sammen. Det er og brukt tre metallbolter i benken samt noe rettspora skruer. Begge tangene har dreide tre-skruer av bjørk med gjenger.

Høvelbenkens underdel består av et lite tappet og sinket skapskrog med fyllingsdører. Topplistene som bærer benkeplaten har og et not-spor som tilsier at benken kan ha hatt en skuff.

Teknisk tegning

Denne benken er en museumsgjenstand, jeg har ikke hatt muligheten til å ta fra hverandre og se på konstruksjons-deler som tapper ol. Har bare tegna det jeg har sett, fra «utsiden».

Jeg ville dokumentere denne benken gjennom en teknisk tegning da det er enkelt å hente ut alle mål en skulle trenge, om en skulle kopiert benken. I denne versjonen har jeg kun satt på noen utvalgte mål.

Skapet under benken

Skapet under benkeplata består av et lite sinka skrog som er 98 cm bredt, 69 cm høyt og 36 cm bredt.  Skroget står på fotlister. Benkeplata ligger på lister der det er høvlet til et not-spor til en eventuell, skuff som mangler. 

Skapdørene er to klassiske fyllingsdører (nr. 1 på tegning). Jeg kan ikke demontere skapet og vet derfor ikke hvordan skjulte tapper og andre sammenføyninger ser ut. Baksiden av skapet er for seg gjort (nr. 3 i tegning) Består av en ramme som er åpen nederst slik at en kan feste rammen med not-spor for så å tilpasse fyllingen og skyve den inn til slutt. Den er festet med spiker. Skapet er laget av  fin tett og rettvokst furu.

Jeg lurer veldig på hvordan topplistene er festet til skroget. Dette er en litt rar konstruksjon da en høvelbenk bør være stabil sideveis. Selve skapet er lagd veldig sånn snekker-messig riktig og er relativt for seg gjort. Noe som gjør det hele litt mystisk. Ser jo på det som mest sannsynlig at listene er festet med rundtapper ned i skrog. Uansett dette kan igjen peke på at benken er blitt brukt til litt sånn stille og rolig detaljarbeid.

Profiler

Det er en del profiler både på benkeplate og skap.

Nr. 1 profil på fremsiden av den midterste veggen i skroget.

Nr. 2 profil på sidevegg i skroget.

Nr. 3 profil på ramme i dør.

Nr. 4 profil på baktang på høvelbenk.

Nr. 5 profil på fremtang på høvelbenk

Nr. 6 profil på fotlist

Nr.7 profil på list under høvelbenk-platen

Profil 4,6 og 7 har en karniss profil. Rammen i døren har en hulkil med en platte. Profilene på skroget er kvartstaff. Profilen på fotlistene kan minne litt om profilen på en taklist, et mulig senario er et snekkeren har hatt en bit av en slik taklist liggende og brukt den som mal før han sveifet ut formen.

Det er kun  profil 1,2 og 3 som er høvlet, resterende er sveifet.

Høvelbenk frå Ringebu i Gudbrandsdalen

Studentane på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU har dei siste vekene drive med ei oppgåve om snikkarane sine arbeidsbenkar, høvelbenken og skottbenken. Ein del av oppgåva er å registrere og dokumentere ein gamal original arbeidsbenk. Det neste vert å byggje sin eigen arbeidsbenk. Dokumentasjonen av den gamle arbeidsbenken legg studentane ut på bloggen https://tradisjonshandverk.com men ettersom stoffet er høgst relevant også på denne bloggen så repostar eg stoffet her. Den fyrste høvelbenken er registrert av Jan Stigen og hans tekst, bilete og teikning følgjer.

Høvelbenken med baktanga

Høvelbenken som dokumenteres i forbindelse med oppgaven i tradisjonsfaglig fordypning 3 TBBY 3101 er av ukjent alder. Funnstedet er en steinfjøs på et gårdsbruk i Ringebu i Gudbransdalen. Opprinnelig opphav og byggeår er dermed ukjent. Måten hvordan benken har blitt bygget, med treforbindelser og håndsmidde spiker gir en antydning om alderen. Benken viser også spor av rissnål. Målene på benken og de ulike delene samsvarer alle godt med norske tommer. Derfor antar jeg at benken har sitt opphav i 1800 tallet. 

Benken har en baktang og en framtang. Ved framtanga er det kun treskruer som trykker mot emnet. Muligens har det vært et lite bordstykke for å øke pressflaten. Den finnes ikke lengre. Videre har benken en kasse ved bakkanten til oppbevaring av verktøy. Den er laget av furu, er tappet sammen med svalehale-forbindelser i enden og festet med trenagler til benken. Benkeplatene er av et stykke bjørk i 1 3/4″ tykkelse. Den er 56″ lang og 11 1/4″ bred. Bak- og framtang, samt mothold og spennemekanisme er laget av bjørk.

Benken viser en god del bruksspor. oppsiktsvekkende er to søkk /hul som er trolig slitt ut ved bruk av et redskap.

Tegning av benken i 1:5

Bildet viser hvordan benken er konstruert. To trestykke i dimensjon av 1 7/8″x 2 3/4″ er felt inn i benkeplaten med et skråfelling. Slik er benken stabilisert mot vridning. Samtidig har trestykkene et spor som muligens var egnet til å ha et skuffe under benken. På undersida ser vi føring av baktang og skruen med låsekile.

Baktanga har en kraftig treskrue med 1 3/4″ dimensjon. For å kunne plassere trykkpunktet sentralt i tanga er det felt ut et spor i sølve benkeplaten for å gi rom til skruen. To trestykker som er felt gjennom mothold i benken stabiliserer baktang mot å gå rund. Disse er felt gjennom og er sikret med trenagler. Videre inn under benken går disse sideforinger gjennom en fin profilert trebit. Den er spikret fast til benkeplaten.

Detail av innfeling samt spor til underbenkskuff. en smidd spiker holder fast trestykke som danner mothold til framtang.

Understellet er desverre borte. Det er vanskelig å finne spor etter en mulig innfestning. Understellet må i så fall har vært løst.

Benken hadde en høvelstopp i baktanga. Den er håndsmidd, men tilsvarer ikke helt hulstrørrelsen til benken. For at den kunne holdes på plass var det stoppet inn en del trefliser rund. Derfor antas at høvelstoppen opprinnelig ikke hører til benken.

Noen detaljer forteller om snekkrens kjennskap for fine detaljløsninger. Slik finnes det profileringer i endestykkene av foringsstykke til banktanga. Videre viser kassa også profiler i både enden og langs med bakkanten.

Avslutning av sargen

Høvelbenk frå Midtre Gauldal i Sør-Trøndelag

Høvelbenk frå Midtre Gauldal i Sør-Trøndelag

Studentane på Tradisjonelt bygghandverk på NTNU i Trondheim har hatt ei oppgåve i å finne og registrere skottbenkar eller høvelbenkar i sine heimeområde. Magnus Wammen har ikkje lukkast å finne skottbenk i sine heimtrakter og har i staden tatt for seg ein høvelbenk i samlinga til Norsk Folkemuseum, der Magnus arbeider. Høvelbenken er ein av ei rekke spennande benkar på Stigums magasin, eit arbeidsmagasin som har fått namnet etter etnologen Hilmar Stigum. Vi har før skrive om ein annan høvelbenk på same magasin. Då var det også Magnus som hadde gjort oppmåling av den benken. Framtanga av eit krokvaske emne minner om den som er på høvelbenken på Lydvaloftet på Voss. Her følgjer tekst, bilete og oppmålingsteikning frå Magnus.

Stigums magasin på Norsk Folkemuseum

Dokumentasjon av høvelbenk ifra Stigums magasin, Norsk Folkemuseum.

Jeg har søkt rundt etter å finne en føibenk i området Øvre Vestfold, Nedre Buskerud for å finne en som jeg kan kopiere til bruk i snekkersmia, som vi trenger for å høvle gulvbord i vinter/til våren. Men det har vært uten hell. Så da ble det den nest siste høvelbenken som ligger på Stigums verktøymagasin, under snekker, som ikke er dokumentert. Den siste er en mere standarisert vanlig høvelbenk.

Høvelbenken sett fra baktanga.

Det er en liten, kort høvelbenk, veldig lik den som ble dokumentert under Bygningsvernkongressen i 2014. Den er ganske lik i utforming, men har ligget på et fastpunkt i ene enden, og sannsynligvis stått på en bukk i bakre ende. Den manglet, sammen med baktanga. Det mangler på informasjon, som mye av det på magasin. Fakta: samlet inn i 1930, og kommer fra Midtre Gauldal S.Trøndelag.

Høvelbenken sett ovafra

Framtang laga av krokvost emne

Framtang med skruve er grada inn i undersida av benkeplata

Grading av baktanga

Høvelbenken sett fra undersida

Undersida av høvelbenken

Høvelbenken sett fra sida

Høvelbenken sett fra baktanga

Høvelplata er i furu, årringetetthet rundt 2mm, skrue og knekt og bakstykke i bjørk. Det er firkantede hull for høvelstopp,  på venstre og høyre side i høvelplata de første 20 tommene derretter i hovedsak i midten av benkeplata. Det er nok fordi i begynnelsen går skruen for baktanga midt i plata. Gangen for skruen er tatt ut i benkeplata med så lite treverk igjen at det har gått av en stor flis igjennom benkeplata.

Oppmåling av høvelbenk registreringsnummer L:4177 på Stigums Magasin på Norsk Folkemuseum.

Hyvelbänk på Örnanäs gård i Skåne

Hyvelbänken står i ett uthus på gården Örnanäs. Gården som nu är ett kulturreservat användes som fallstudie i Gunnar Almeviks avhandling Byggnaden som kunskapskälla (2012).

Örnanäs gård. Uppmätningsritning av Gunnar Almevik.

Hyvelbänk på Örnanäs gård. Foto : Nils-Eric Anderson.

 

Uppmätningsskiss utförd av Nils-Eric Andersson.

Bänken som är 70 cm hög har en annorlunda konstruktion med det som ser ut att vara ett stöd för fötterna. Avsikten med stödet är förmodligen att underlätta att sitta grensle på bänken och arbeta. Skivan är 25 cm bred och 8 cm tjock. Det är svårt att säga vad bänken använts till, men min uppfattning är att den använts vid ett monotont arbete. Ett arbete där en stor mängd lika föremål bearbetats på något sätt.

Litteratur

Almevik, Gunnar (2012).  Byggnaden som kunskapskälla [Elektronisk resurs] . Diss. Göteborg : Göteborgs universitet, 2012

Tillgänglig på Internet: http://hdl.handle.net/2077/28072

 

Samanleggbar høvelbenk, eller stavklombre

Høvelbenk er ei nemning som kan nyttast om alle arbeidsbenkar som ein skal høvle material på. Likevel er det mange spesialiserte høvelbenkar som gjerne har eigne namn. I samband med bygningsvernkongressen i Oslo var det ein sesjon på oppmåling og dokumentasjon av verktøy og slikt i samlinga til Norsk Folkemuseum. Eg sjølv var oppteken med høvling på skottbenk og dørsnikring og fekk ikkje med meg turen i magasinet. Heldigvis var det to av våre faste lesarar på bloggen, Gunnar Almevik og Magnus Wammen, som fekk målt opp og fotografert ein spennande liten høvelbenk. Benken har registreringsnummer NFL.4176 og kjem frå Støren i Gauldal i Sør-Trøndelag. Benken er ikkje meir enn 1,4 meter lang og har bøylar i framkant for å festast i vegg. Den har ein hengsla fot som står på golvet. Benken kan slåast opp på veggen når han ikkje er i bruk. Ein tilsvarande benk har vi tidlegare skrive om her på bloggen. Haken i baktanga ser ut til å vere den same. Haken som eventuelt har vore brukt i hola langs midten av benkeplata ser ikkje ut til å følgje med benken. Det kan ha vore ein enkel treplugg?

Høvelbenken slik han truleg har stått med foten på golvet og støtta mot ein vegg. Foto: Magnus Wammen

Høvelbenken frå undersida med foten samanslått. Her ser ein at skruven til baktanga ligg under benkeplata. Foto: Magnus Wammen

Plata på høvelbenken frå oppsida. Her er ei rekke hol etter kam eller klo. Foto: Magnus Wammen

Benken har truleg vore brukt til høvling av kortare emne, helst stavar til lagging eller eventuelt bøkkararbeid. Det er då truleg høvling av staven på flasken som er høveleg å gjere på ein slik benk. Stav til lagging skal høvlast hul inni og rund utanpå. Det finnast nikre tilsvarande benkar på Digitalt Museum og ein av desse har nemninga «stavklombre» knytt til seg. Den benken har registreringsnummer SM.003119 og er frå Dalsfjord på Sunnmøre. Ein annan tilsvarande har nemninga «stavklemme» knytt til seg og har registreingsnummer SM.005796. Stavklemme og stavklombre peikar mot at desse benkane har vore brukt til høvling av stavar. Både lagga kjerald og tynner har stavar. For bruk til mindre snikkararbeid kan truleg slike benkar vere praktiske, særleg om ein har lite plass på verkstaden sin. Benken er så liten at han kan setjast opp på ein studenthybel og berre vere oppslått på veggen når han ikkje er i bruk. Både Gunnar Almevik og Magnus Wammen har målt opp og teikna benken så denne er godt dokumentert. Eg har fått løyve frå Magnus til å leggje ut bilete og teikninga her på bloggen. Då er det berre å gå i gang med å snikre seg slike benkar. Magnus har foreslått at benken også kan brukast til å forlenge ein eksisterande høvelbenk om ein har bruk for å høvle lange lengder. På byggeplassen kan ein hekte ein slik benk fast på gjerdesaga eller liknande. Ein perfekt benk å ha med seg i bilen når ein er ute på oppdrag.

Oppmåling av høvelbenken. Teikning av Magnus Wammen, Norsk Folkemuseum