Snikkardreng med årstal 1850 på gard i Levanger. Legg merke til den flotte uforminga av hekta som held klossen fast til staven, fine kurver og fasingar. Også utforminga av årstalet er veldig fint utført.
Når ein skal høvle lange emne som er festa framme i framtanga på høvelbenken så er det litt ulike løysingar for å støtte opp emnet i bakkant slik at det ikkje sig ned medan ein arbeider. Høvelbenken frå Skrautvål i Valdres har ei menge hol i understellet som ein kan sette pinnar i for å støtte under emne. Tilsvarande er det med høvelbenken i Vasaskipet som har hol som kan nyttast til anten pinnar eller til kjellingfot. Meir vanleg er lause støtter som har høgd omlag som høvelbenken og som står på golvet ved sidan av benken og har enten ein kloss som er regulerbar, eller mange små «hyller» i ulike høgder. Slike vert gjerne kalla snikkardreng, hjelpesmann eller hjelpegut. For ei tid sida fekk eg tilsendt bilete av ein fin utgåve av sorten frå Solfrid Vestli i Bergbygda i Ekne i Levanger kommune. Bileta viser ein snikkardreng med innskore årstal 1850 og dato 28. november. Den har dei siste åra stått på stabburet på garden. Alle bileta er det Solfrid som har teke.
Snikkardrengen har ei fotblad som er 44,5 cm langt og 20 cm bred. Total høgde er 58 cm. Staven med hakka er ca 4 cm tjukk. I eine hjørnet av fotplata er det hogd ut eit hakk som er 13 cm langt og 6 cm djupt. Kanskje det er for å få plass for snikkardrengen nær understellet på høvelbenken?Oppe er det ein låsepinne som hindrer at ein kan ta av den flyttbare klossen.Den gjennomgåande naglen som passer i hakka på staven har hovud på eine sida og er låst med ein liten nagle i andre sida.Snikkardrengen sett ovafrå.
Det er ein forseggjort og fin snikkardreng som sikkert har vore brukt på garden. Ei med veldig lik utforming er å sjå på intarsiaarbeidet på Snidkernes laugslade, laden til snikkarlauget i Trondheim, som var snikra i 1745. Laden var snikra av Heinrich Kühnemann som var snikkarmeister i Trondheim på den tida. Det viser at modellen av snikkardrengen var vanleg alt på midten av 1700-talet. Også på Skoklosters slott finnast det ein snikkardreng av same type.
Ein av våre trufaste følgjarar, Kalle Melin i Skåne i Sverige har kome over ein hållfast i ein høvelbenk i samlinga til regionmuseets byggnadsminne Skärsnäs vid Immeln i Skåne. Slike er ikkje så vanlege å kome over i Sverige så eg synast det er verdt å skrive nokre ord om den. Eg har sjølv ikkje besøkt museet for å sjå benken sjølv, men Kalle har sendt over nokre bilete som viser utforminga på hållfasten. Eg har søkt i samlingane til museet og funne fram den aktuelle høvelbenken. Den har registreringsnummer: KrM S0896 og er registrert som hyvelbänk / snickarbänk. Ut over dette er det ikkje med opplysningar om proveniens eller dimensjonar på benken.
Høvelbenken med hallfast ståande i eit hol på benkeplata. Det kan sjå ut som om holet i benkeplata er litt for lite til at haken kan slåast heilt ned? I så fall kan det kanskje tyde på at haken og benken ikkje nødvendigvis høyrer saman? Det kan vere verdt å sjekke ut nærare. Foto: Kalle Melin
Denne haken er flatare i armen enn ein tidlegare hake som også Kalle Melin kom over i i Gärds Köpinge og som vi har skrive ein del om her på bloggen. Den er meir i tråd med forma på armen som den som S. J. Almås frå Hølonda i Trøndelag har teikna og som vi tidlegare har skrive om på bloggen.
Hållfasten slik han ser ut i tangen som går gjennom benkeplata. Han er smidd ut i ein spiss i enden. Foto: Kalle Melin
Plasseringa av holet for haken i benkeplata er heilt i tråd med det vi har funne på ein del norske høvelbenkar og det som eg har funnet i svarmaterialet i Norsk Folkeminnesamling. Eg reknar med at dette berre er ein start og at det snart vil dukke opp fleire gamle høvelbenkar med slike hållfastar i ulike område i Sverige. Eg er takksam for tips om alle gamle spennande høvelbenkar.
There has been a while since our last post in English and I might inform new readers that our blog has a category for English posts. Some of you might have tryed to use Google translate to read our Norwegian or Swedish language posts? Then you know that there is some problems with the translation of the woodworking terminology from our Scandinavian languages to English. I frequently use the word «snikkar» that could translate to woodworker. In definite form plural i would write «snikkarane» that means the woodworkers. This was translated by Google translate to «sneaky guys» which have a very different meaning. Recently there have been an update to google translate and «snikkarane» are now translated to carpenters. Despite theese problems I do hope that you non Scandinavian readers are still with us.
The term «snikkar» could be used in several different ways. It could mean a woodworker in general. It could also mean a person with certificate of apprenticeship in the sorts of woodworking that compares to both joinery and cabinetmaking as theese two woodworking diciplines are regarded as one and are both included in the term «snikkar» or «snikring». To make the confusion total, the term «snikkar» are commonly used to describe the modern day carpenter, however this should be called «tømrar» as this was the traditional Norwegian term for a carpenter. The etymolgy of the word «snikkar» might be from the low German «sniddeker» that means a person who cut (whittle) wood.
Ripsawing the front of a smoothing plane with a frame saw. Photo from the blog Strilamaksel by Trond Oalann
We also have the term «sløyd» in Norwegian. That could mean woodworking in general and have also been used in that way. We have the modern use of this term from Swedish «slöjd» that are used as a word that could be translated to handicraft. In Norway is Eilert Sundt considered to be the first ethnologist and started to focus on craft and training in craft as an important part of the upbringing of children. This was around 1850-60 and it seems like it was a corresponding conception in the other Nordic countries. This was the basis for the introduction of sløyd as a school subject and also the Swedish school for teachers at Nääs in about 1870. This school was started by Otto Salomon with the financial support by his uncle. Otto Salomon published the important book «The teacher’s hand-book of slöjd, as practised and taught at Nääs; containing explanations and details of each exercise» in 1891. According to Wikipedia: Sloyd (Slöjd), also known as Educational sloyd, is a system of handicraft-based education started by Uno Cygnaeus in Finland in 1865. In Denmark we had a similar way of thinking that resulted in a educatonal system called Dansk Skolesløjd that was established in 1886.
Trond Oalann are making a dovetailed tool chest based on intstructions in the book «Sløidlære» by Kjennerud-Løvdal, 1922. Photo from the blog Strilamaksel.
In Norway we had Hans Konrad Kjennerud (1837-1921) who is known to have introduced the subject sløyd in the Norwegian schools. He was educated from Nääs in 1880 and was the driving force to introduce sløyd as a subject in the education of teachers. There have been many following Kjennerud and the subject sløyd have been very important for many generations pupils since. This has also resulted in a lot of interesting litterature. When I search for litterature in the subject «snikring» I find that most of the Scandinavian books seems to be written with at theoretical focus more than practical. There are very few instructions in how to do the practical work. I believe this is because of that most of the apprentices in «snikring» had done their training in the «basic skills» in their sløyd lessons in primary school. When I read some of the older sløyd books I am suprised by the level of the work the pupils where supposed to to in primary school. I have come to that we have to search books for both «snikring» and sløyd to find information in writing about the traditional Norwegian woodworking. I have in my last post written about how the autor A. Stubhaug explains ways of working wood in his book: Arbeidsteknikker i tresløyd. (This link might be only for Norwegian IP adressses?)
Trond Oalann working in his workshop. Photo from his blog Strilamaksel.
A fellow woodworker and blogger, Trond Oalann, has also got interested in the early Norwegian sløyd books. He has written several blog posts of his woodworking projects based on the instructions in the four books «Sløidlære» av Hans Konrad Kjennerud and Karl Løvdal. The books where probably published in 1922. He posts about making his own horn handeled smoothing plane based on drawings and instructions from the book. He write about how to adjust the sole of your wooden plane. He write about how to flatten and dimension a board with handplanes and a lot more from theese important four books. You should follow his blog Strilamaksel to read his interesting and well illustrated posts about his work.
Eg og Tomas har hatt fokus på å leite fram eldre høvelbenkar i våre to land. Gjerne høvelbenkar som er annleis enn dei høvelbenkane som vi tenkjer på som vanlege i dag. Ut frå desse eldre benkane har vi prøvd oss fram til korleis vi kan gjere ulike typar snikkararbeid. Korleis eg har brukt ein av mine kopierte høvelbenkar, kopi av benken frå Eggagarden, til høvelmaking har eg skrive om på bloggen til Norsk Skottbenk Union. Korleis eg har arbeidd med høvling av golvbord på ein anna kopiert høvelbenk, kopi av benken frå Helberg, har eg også skrive om i samband med høvling av golvbord. Dei eldre høvelbenktypane fungerer annleis enn dei nyare og såleis må ein innrette arbeidet etter dette.
Når det gjeld nyare høvelbenkar har eg skrive om korleis Sjur Nesheim arbeider på høvelbenken når han snikrar dør. Høvelbenken Sjur brukte til dette minner meir om «vanlege» nyare høvelbenkar. Sjur hadde si opplæring i den fyrste tida etter andre verdskrig og var aktiv snikkar godt inn på 2000-talet. Frå denne tida finnast det godt med faglitteratur i snikkarfaget og i tresløyd som var det vanlege namnet på opplæring i snikring på grunnskulenivå og i lærarskulane. I boka «Arbeidsteknikker i tresløyd» av A. Stubhaug utgjeve i 1958 har eg funne gode illustrasjonar av korleis ein utfører det mest vanlege arbeidet i sløyden (eller snikkarhandverk med handverktøy). Eg går gjennom ein del av det som viser kva rolle høvelbenken har i dette arbeidet. Eg byrjar med grovforming av emna i denne bloggposten og kjem tilbake seinare med meir spesialisert arbeid.
For kapping av større lengder viser boka til bruk av kappebenk. Emnet vert merka med blyant og vinkel og vert støtta mot lista på benken under saging. På lågare klassetrinn kan ein feste bordet med tvinge for å lette arbeidet med saginga.
Saging
Vinkelen på saga for kapping på kappebenk og på vanleg høvelbenk.
Kapping av korte emne kan gjerast på høvelbenken. Her er emnet festa i baktanga.
Kløyving med breisag i baktanga.
Framgangsmåte for kløyving av emne med breisag. Emnet er festa i benk med brei baktang.
Kløyving av korte emne med breisaga. Emnet er festa i baktanga på benk med smal baktang.
Desse illustrasjonane viser kapping og grovkløyving av emne. Ulike sager vert brukt på mange ulike måtar i andre delar av snikkararbeidet. Her er det gjort skilnad på om det er brei eller smal baktang på benken. Når benken har baktang som går i heile bredda av benkeplata kan ein sage på utsida av benken si bakside. Her kjem det fram at ein helst sagar på høgre side av emnet og at saggrinda er vridd til høgre.
Oppretting
Fastspenning av emnet for høvling av flate. Margsida skal snu opp, framkanten av emnet skal ligge jevnt med benkekanten og halvparten av emnet, eller mer, må komme over benkehakene.
I første del av høvelstrøken skal hovedtrykket komme på framenden av høvelen. Deretter skal trykket vere jevnt fordelt. Mot slutten av strøket skal hovedtyngden komme på bakenden av høvelen. Tilbake skal en føre høvelen lett over emnet, men likevel slik at en (med noe øvelse) «føler» hvor en skal høvle.
Handgrep for høvling med langhøvel.
På lavere trinn bør høvelbenken vere så plan at guttene kan kontrollere om emnet er plant ved å legge den høvlede side mot benken. På seinere trinn (f. eks. i framhaldsskolen) må guttene lære seg å nytte siktelister.
For høvling av kant kan ein spenne fast smale emne i baktanga (til venstre) og breie emne i framtanga. (til høgre)
Kanthøvling med sletthøvel. Handgrep
Fotstilling ved kanthøvling av emne med langhøvel.
Desse illustrasjonane viser planhøvling av flate og retting av ein kant på emnet. Her er forfattaren inne på at høvelbenken bør ha så plan flate at han kan nyttast som referanse for å sjekke om dei høvla emna er plane nok. Dette er i ein opplæringssituasjon på lågare klassetrinn. På høgare trinn skal elevane nytte siktelister for å få emnet rett.
Boka tar utgangspunkt i dei vanlege høvelbenkane som var brukt i skulen på den tida. Baktanga er av typen som gjerne vert kalla hjulmakarbenk og er slik vi kan sjå på høvelbenken Sjur Nesheim brukte i samband med eit prosjekt på snikring av vindauge. Det verkar som det er denne typen benk som er brukt gjennom heile boka. Ein annan vanleg type baktang er den som er L-forma. Trond Oalann har posta ein post som viser korleis han brukar ein slik høvelbenk til å lage høvel etter oppskrift frå boka «Sløidlære for skole og hjem» av Kjennerud – Løvdal, 1922.
Under eit besøk på Vitenskapsmuseet i Trondheim fekk eg sjå denne «kista» frå snekkerlauget i Trondheim. Kista er eit flott arbeid med intarsia og har påskrifta «Snidkernes laugs lade 1745». Foto: Roald Renmælmo
Eg har hatt fokus på snikkarhandverket utanfor laugsvesenet i dei større norske byane som hadde snikkarlaug. Eg har då ikkje brukt tid på å undersøkje kjeldertilfanget knytt til lauga og drifta av desse. Om ein er ute etter å undersøkje snikkarhandverket i eldre tid er det heilt sikkert ein del interessante kjelder å studere. Eit lite innblikk i dette materialet fekk eg i førre veke når eg besøkte magasinet på Vitenskapsmuseet i Trondheim. Eg fekk sjå laugskista til snekkerlauget i Trondheim. Denne kista har årstalet 1745 og avløyste ei eldre kiste frå 1718. Kista i seg sjølv er eit interessant stykke snikkararbeid med finerarbeid av høg kvalitet. Kista skal vere laga av italiensk nøttetre, men eg har ikkje gjort eigne vurderingar av dette.
Kista har finerarbeid på alle sider. Foto: Roald Renmælmo
Innvendig har kista ein leddik. Låsen skal vere arbeidd av smeden P. A. Trolhoff. Foto: Roald Renmælmo
Framside med tekst og nøkkelskilt. Foto: Roald Renmælmo
Innvendig i lokket har oldermann Heinrich Kühnemann skrive nament sitt og namn på dei meistrane som han hadde støtte av til å lage ny lade. Foto: Roald Renmælmo
På dei to gavlane er det motiv frå ein snikkarverkstad. Foto: Roald Renmælmo
På dei to gavlane på kista er det intarsiaarbeid som viser motiv frå ein snikkarverkstad. På den eine sida er det ein høvelbenk med reiskap. På den andre sida ser det ut som ein vegg med hyller med høvlar og forskjellig snikkarverktøy. Eg trur dette kan gi eit bra bilete av kva verktøy som var vanleg for dei fremste snikkarane i Trondheim på den aktuelle tida? Truleg er dette i overkant av det som ein vanleg snikkar på bygdene hadde på same tid, men det same verktøyet var heilt sikkert kjend i det meste av Noreg på denne tida.
På den eine gavlen er motivet ein høvelbenk. Benken har framtang med skruve. Framtanga har tilsvarande form som den på høvelbenken på Skokloster slott. Eg kan ikkje sjå spor etter baktang eller høvelstopp på benken. Benken har føter som ser ut som eit sjølvberande understell som er spikra saman. Bak benken står ein mindre benk, kanskje ein sagkrakk? Elles står det ei kiste, truleg ei verktøykiste, under benken. På golvet står ein snikkardreng og ved sida av ligg snikkarbila som tydeleg er ein del av verktøyet til snikkaren. På veggen heng ein vinkel og ein gjeringsvinkel. På høvelbenken ligg det limpotte, kneppert, grindsag, vinkel i jarn, tvinge, ripmot, borevinne, sikling, gjeringsvinkel, hoggjarn, profilhøvel, kniv for finerarbeid og diverse trebitar og emne. På benken bak ligg ein hammar og knipetong. Foto: Roald Renmælmo
På den andre gavlen er motivet snikkarverktøy som er plassert på ein vegg. Oppunder taket er ei hylle med ulike profilhøvlar. Eg kan telje 37 stk høvlar på denne hylla. Dei fleste høvlane har ein synleg profil slik at vi kan studere kva profilar som var vanleg. Lengst til høgre på hylla er det ein vinkel med lodd. Under høvlane er det til venstre 14 stk ulike jarn og ei lita stikksag. Mellom handtaket er det ei klosag (kløyvsag?). Til venstre er det tre ulike grindsager, borevinne, loddfjøl, navarar, små høvlar, limpotte og kneppert. Nederst til venstre er det tre stk lange høvlar, diverse vinklar og noko som kan sjå ut som ein stor borr? Foto: Roald Renmælmo
Same motiv som førre bilete med fotografert med blits. Her kjem det fram litt finare detaljar. Foto: Roald Renmælmo
Denne kista kunne vere verdt nærare undersøkingar. Det vart ikkje tid til eit spesielt grundig arbeid eller skikkelig fotografering denne gongen. Kom gjerne med tips om kva som kunne gjerast av vidare undersøkingar av kista og motiva. Betre bilete med godt fotolys og fokus på dei ulike detaljane er noko som eg meiner bør kome med på lista.
I furtebua nede i kjelleren har det manglet en høvelbenk. Jeg har en ordinær høvelbenk med fram- og baktang slik «alle» kjenner den. Ulempen er at den benken er 280 cm lang. Alt for lang til å ha nede i furtebua som i tillegg til hjemmesnekkerverksted også skal fungere som sykkelverksted og smørebu. Jeg har et ønske om å ha mulighet til litt hjemmesnekring, høvelmaking mm. og bestemte meg for å lage en benk tilpasset plass og behov.
Høvelmakerbenken, ferdig med benkehake og killingfot. Haken en laget av Bertil Pärmsten (@Brackesmedja) og killingfoten er laget av Øystein Myhre (@Myhresmeden).
Benkens størrelse er i stor grad bestemt av hvor mye plass jeg har til rådighet i mitt lille kjellerkrypinn. Jeg ville ha en benk for snekring med håndverktøy og den måtte derfor ha en tykk plate som tåler å hugges på og et stødig understell som tåler å høvles på. Jeg bor i ett rekkehus i et borettslag, med små unger sovende i etasjen rett over arbeidsplassen. Benken må derfor så godt som overhodet mulig absorbere slag ved hugging av f.eks. sponrom i en høvelstokk.
Framtangen etter inspirasjon av Roubo og Chris Schwartz. Gjengetappen er selvlaget. Styrelisten nederst holder framtangen parallell med beinet ved å stikke en rund pinne eller bolt gjennom det hullet nærmest beinet.
Jeg endte opp med en benk hvor benkeplaten er av bjerk, 45 1/4″ lang, 3″ tykk og 17″ bred. Fremtangen og skruen er også av bjerk. Benken er 32″ høy og beina med sargene er i furu. Benken er inspirert fra flere kilder. Benkeplaten med fottangen, benkehaken og kjellingfoten er hentet fra Roubo´s velkjente høvelbenk slik Chris Schwartz har laget den. En tykk, plan, stødig plate som tar opp slag og høvling godt. En så liten benk trenger å være stødig for å fungere til høvling. Beina er tappet opp i platen og låst med nagler. De er stivet av med sarger lengre nede. Sargene er skrudd til beina.
Bakbeina skrår ca. 12 grader, inspirert fra Wasabenken.
Jeg skal nok lage meg en hylle under benken som kan hvile på sargene etterhvert. Bakbeina på skrå er hentet fra Wasabenken og tilfører støtte sideveis til en relativt smal benk.
Frambeinet er tappet gjennom og skal fungere som en huggestabbe
En liten egen variant er at jeg har laget et ekstremt kraftig frambein med en fottang. Beinet er 4 3/4″ tykt og 10 1/2″ bredt øverst. Frambeinet er tappet tvers gjennom platen og kilt fast med kiler ovenfra. Tanken er at hugging av sponrom skal foregå rett over dette beinet som forhåpentligvis skal fungere nesten som en liten huggestabbe. Slaget bør gå rett gjennom beinet og ned i gulvet. Ved å lage beinet avsmalnende nedover, slik som selve fottangen, ser ikke beinet så kraftig ut. Jeg synes det faktisk fungerer visuelt ganske bra. På grunn av dette kraftige frambeinet ble benken svært stødig. Dessuten tilfører beinet tyngde til den lille benken som kommer godt med når høvlingen starter.
Benkeplaten er i oljet bjerk. Ganske fint spill i den synes jeg.
Gjengetappen laget jeg før jeg hadde bestemt hva den skulle brukes til. Gjenget derfor gjennom en kloss, som jeg her har felt inn i beinet. Ideen til klossen har jeg fra Skottbenkene på Skårvoll, Støren
For at fremtangen skulle bli med skruen utover dreiet jeg inn en not under hodet på gjengetappen. Klossene som er festet med skruer går inn i denne nota.
Når ein tek til å undersøkje eit emne som ikkje har vore systematisk kartlagt tidlegare, kan det dukke opp mykje spennande. Slik har det vore med dei hakane som snikkarane har brukt til å feste emne på høvelbenken, gjerne kalla for ronghake, kjellingfot eller hallfast i ulike dialektområde. Desse har eg ikkje funne eit einaste spor etter i faglitteraturen i snikkarfaget. Dei er så vidt nemnd i faglitteratur i båtbyggjarfaget. Mi førre oppdaging var å finne to stk. hakar frå Harstad i samlinga til Sør-Troms museum. Før det var det nokre oppdagingar som Peter Brennvik har gjort i Møre og Romsdal som vart presentert. Han har sendt meg noko utfyllande informasjon om ein av hakane vi presenterte då og har enda funne fleire benkar og hakar i sitt område.
Fyst ut er meir informasjon om ronghaken frå garden Krikjinn i Løvika som vi har vist bilete av tidlegare. Det er brødrene Løvik, båtgyggarane, som har vakse opp på garden og det er truleg faren deira, Anders Løvik (1874-1968) som har hatt høvelbenken og haken. Du kan lese meir om garden og slekta i «Gards- og slekthistorie for Vestnes». for Ronghaken står i ein høvelbenk som har arbeidshøgd på 74 cm, har total lengde på 234 cm. Bredda på benkeplata er 36 cm og bredda ved framtanga er 64 cm. Holet til ronghaken har diameter på 30 mm. Ronghaken har diameter på 28 mm i stammen. Elles er stammen på ronghaken 35 cm lang og lengda på kjeften er 20.5 cm. På garden er det også ein hake som fungerer som høvelstopp, tidlegare gjerne kalla benkehake her på bloggen. Nemninga benkehake kan vere noko usikker sidan det er vanskeleg å skilje den andre haken, ronghaken, frå den vesle haken til høvelstopp. I svarmaterialet frå spørjelista om snikkarhandverket i Norsk Folkeminnesamling er nemningane «klobit», «høvelbit» og «kamb» med blant svara frå Møre og Romsdal. Desse kan vere betre egna som lokale nemningar enn benkehake?
Høvelbenk frå Løvika med ronghake. Høgda på benken er 74 cm og lengda er 234 cm. Foto: Peter Brennvik
Detaljfoto av ronghaken i høvelbenken. Foto: Peter Brennvik
Denne haken var blant verktøyet i Løvika men var truleg ikkje brukt til høvelbenken på dei førre bileta. Kanskje denne har stått i ein eldre type benk. Haken er av ein type som er vanleg til høvelstopp. Kanskje er neminga «bit» eller «høvelbit» meir riktig i dette området? Foto: Peter Brennvik
Peter Brennvik har også funne ein ronghake frå Skeidsvoll i Tresfjord i Møre og Romsdal. Dette er ekstra artig sidan Hans Skeidsvoll er kjelda til nemninga ronghake. Dette er frå svara på spørjelista om snikkarhandverket i Ord og Sed i Norsk Folkeminnesamling frå 1934. På spørsmålet om korleis dei festa lange emne i høvelbenken svarar Hans: «For lange stykkje bruktest ronghake og bit». Truleg er «bit» det same som høvelstopp som vi til vanleg kallar benkehake? Om ronghaken frå Skeidsvoll har vore bruka av Hans Skeidsvoll kan eg ikkje seie sikkert, men det er truleg slik at vi kan knyte haken til nemninga.
Ronghake i høvelbenk frå Skeidsvoll i Tresfjord. Foto: Peter Brennvik
Detaljbilete av Ronghake frå Skeidsvoll i Tresfjord. Foto: Peter Brennvik
Detaljbilete av Ronghake frå Skeidsvoll i Tresfjord. Foto: Peter Brennvik
Peter er stadig på leiting etter snikkarverkstader og har i går kome over denne ronghaken i snikkarverkstaden etter O. O. Løvik. Den er frå garden Brautin i Løvika i Tresfjord. Haken minnar veldig om den frå Skeidsvoll som er bilete av over. Det er truleg at det er same smeden som har smidd ronghaken på Skeidsvoll og i Brautin.
Ronghake i snikkarverkstaden til O. O. Løvik. Nabogarden til Skeidsvoll. Foto: Peter Brennvik
Ronghake i snikkarverkstaden til O. O. Løvik. Nabogarden til Skeidsvoll. Foto: Peter Brennvik
Ronghake i høvelbenken på snikkarverkstaden til O. O. Løvik. Nabogarden til Skeidsvoll. Foto: Peter Brennvik
For nokre veker sidan var Peter på ein rundtur for å undersøkje eldre verktøykister og verktøysamlingar. Då kom han over enda ein høvelbenk med ronghake. Denne gongen på garden Stette i Skodje kommune på Sunnmøre. Høvelbenken den står i er 84 cm høg og 236 cm lang. Under følgjer nokre bilete som Peter har tatt av benken. Peter er aktiv på Instagram under brukarnamnet @bassdummy.
Høvelbenk med ronghake. Dette er frå Stette i Skodje kommune. Høvelbenken er 84 cm høg og 236 cm lang. Foto: Peter Brennvik
Ronghaken er 40 cm lang. Foto: Peter Brennvik
Ronghaken har kjeft på 18 cm. Foto: Peter Brennvik
Ronghaken frå Stette. Foto: Peter Brennvik
Detalj av sveisinga av kjeften til stammen på ronghaken. Foto: Peter Brennvik
Som om ikkje dette var nok så har det også dukka opp ein ronghake på Austlandet. Eg heldt kurs i snikring av vindauge for studentar frå Oppland som vidareutdannar seg i bygningsvern på tilbodet som Høgskolen i Sør-Trøndelag tilbyr. Vi heldt til på Gildesvollen i Ringebu. Der dukka det opp ein ronghake i samlinga av snikkarverktøy på Gildesvollen.
Ronghaken frå Ringebu er omlag 11″ lang. Foto: Roald Renmælmo
Ronghaken frå Ringebu er omlag 6″ i kjeften. Den har ein svakt konisk stamme. Foto: Roald Renmælmo
På kurset i viste det seg at studentane som vanleg hadde med seg mykje spennande frå sine heimtrakter. Mellom dette var det ein gamal høvelbit som Hans Andreas Lien hadde med seg. Denne hadde han fått kjøpt hos ein brukthandlar på Skreia. meir detaljerte opplysningar er det ikkje om denne. Frå Oppland har eg døme på nemingane: «klo», «kamb» og «jarnkloa» som tilsvarande høvelbit frå Møre og Romsdal. Dette er også frå svarmaterialet frå Norsk Folkeminnesamling.
Ein av okshøvlane etter snikkaren Sjur Nesheim (1939-2013) i Granvin. Foto: Martin Herrmann
I slutten av januar hadde vi ei samling på Voss for studentar på studiet Teknisk bygningsvern og restaurering på Høgskolen i Sør-Trøndelag. Studentane har bakgrunn frå ulike handverksfag og har spesialfagleg fordjuping i sine fag. Arbeidssamlinga er del av den spesialfaglige praksisen for snikkarane ved studiet. Målet med samlinga var å få kjennskap til verktøysamlinga etter snikkaren Sjur Nesheim frå Granvin. Sjur var ein viktig tradisjonsberar som fleire av oss fekk høve til å lære mykje av. Tomas Karlsson og eg har skrive ein artikkel om dørsnikring saman med Sjur. Vi har også skrive om Sjur i fleire postar her på bloggen. Med den bakgrunnen er verktøysamlinga som Sjur Nesheim har etterlate seg av spesiell interesse for oss. Teksten under er skriven av Atle Østrem og dei fleste bileta er teke av Martin Herrmann, båe er studentar som var med på samlinga. Dette vert del 1. av rapporten frå samlinga, del 2. som tar for seg høvelmakinga kjem i ein seinare post.
Sjur Nesheim (1939-2013) var ein snikkar frå Granvin i Hardanger. Han er ein av dei siste me kjenner til som snikkra på gamlemåten. Han laga sine eigne høvlar som han brukte i produksjonen. Det er og høvlar etter far og bestefar hans i samlinga.
Verktøyet til Sjur er gitt i gåve til Kulturakademiet på Voss der verktøyet skal vere tilgjengelig i samband med undervisning i tradisjonelt snikkarhandverk. Verktøyet skal registrerast i Hardanger Folkemuseum sitt arkiv og me startar opp dette registreringsarbeidet under samlinga. Gjennom dette skal studentane få trening og innsikt i denne typen dokumentasjon ved oppmåling, registrering og teikning av høvlane til Sjur. Vidare skal studentane få trening i å laga høvlar. Dette ved å kopiere dei gamle høvlane til Sjur, eller ved å lage høvlar etter andre snikkarar. Høvelmaking vert innleveringsoppgåve i spesialfagleg praksis for snikkarstudentane ved studiet våren 2015.
Langhøvel, eller lokkert som Sjur sa, laga av Sjur Nesheim i 2011. Foto: Martin Herrmann
Med tanke på at høvlane er tilgjengelige ved Kulturakademiet vert det bestemt at me bare tar med dei viktigaste opplysningane om dei i registreringa. Det gir trass alt meir informasjon å ta fram ein høvel å studera han direkte enn å lesa om han i ei opplisting. Høvlane vert fotografert i samband med registreringa. Ved å teikna høvelen vert me utfordra på å studera detaljer i utforminga av han. Det er nyttig når me skal laga høvelen etterpå. Når me arbeider med høvlane gjennom veka vert me godt kjend med dei. Høvelmakinga i kombinasjon med dokumentasjonen gjev oss eit grunnlag for å forstå kva for kvalitetar som ligg i ein god høvel. Me lærer kva me må legga vekt på når me skal laga vår eigen høvel og kva utfordringar som ligg i det å få den til å virke på best mogleg måte.
Dag 1. 19. januar 2015
Studentane møter på Tvildemoen, Voss saman med Roald Landøy frå Hordaland Fylkeskommune. Høvlane til Sjur blir lagt utover golvet slik at me får best mogleg oversikt over dei. Me sorterer høvlane grovt etter type høvel,-slik som langhøvel, okshøvel, pusshøvel, profilhøvel med meir. Høvlane blir førebels merka med nummer på maskeringsteip. Det vert laga eit rekneark som listar opp høvlane etter nummer. Innhaldet i lista vert diskutert. Me vert einige om berre å ta med dei viktigaste opplysningane førebels slik som type, namn, nummer og referanse til foto. Me er samde om at lista kan utvidast med fleire relevante opplysningar etter kvart som me vert kjent med høvlane.
Martin riggar til ”foto studie” i eit hjørne av lokalet. Alle høvlane blir fotografert mot kvit bakgrunn. Det blir tatt fire bilete av kvar høvel frå ulike vinklar. Bileta vert lagra i mapper merka med høvel nummer og bilde nummer. Referanse til bileta vert ført inn i registeret over høvlane.
Martin riggar til kvit bakgrunn for å fotografere høvlane frå ulike vinklar. Foto: Atle Østrem
Fotografering av høvel nr. 21. Foto: Atle Østrem
Høvel nr. 21 frå undersida. Foto: Martin Herrmann
Høvel 21 frå oppsida: Foto: Martin Herrmann
Høvel nr. 21 frå sida. Foto: Martin Herrmann
Falshøvel nr. 21 sett frå sida. Skruvehola er etter ein djubdestopp som har vore på høvelen tidlegare. Foto: Martin Herrmann
Roald Landøy viser oss bruken av teikneprogrammet ”Archicad”. Prinsippa rundt teikninga av høvlane vert diskutert og me kjem fram til ein måte å teikna på som er hensiktsmessig i forhold til dokumentasjonen av høvlane. Me har ikkje tilgang på Archicad og teiknar heller for hand på gamlemåten. Høvlane vert helst teikna i målestokk 1:1 slik at me syner detaljane så godt det lar seg gjera. Målet er at ein skal kunna snekra ein høvel ut frå teikninga. Me har ikkje tid til å teikna meir enn ein til to høvlar kvar ved dette høvet. Me vel ein høvel som me kan tenka oss å snikra seinare i veka.
Anne Mari teiknar høvel nr. 1116. Foto: Atle Østrem
Høvel nr 1116. Foto: Atle Østrem
Dag 2. 20. januar 2015
Gunnar Kjerland kjem frå Hardanger Folkemuseum for å vera med på registreringa av høvlane. Samlinga skal inn i museet sitt arkivsystem. Han gjennomgår derfor registreringsskjema med oss og fortel litt om korleis arkivsystemet i museet er bygd opp. Samlinga får tildelt serienummer 1100 saman med bokstavane BHG (Bygdemuseet Hardanger Granvin). Referanse til fire bilete for kvar gjenstand (fotografert av Martin Herrmann) vert lagt til med bokstavane A,B,C,D. Merkinga vert då: BHG. 1101_A,B,C,D med stigande nummer for kvar gjenstand. Me oppdaterer skjema i forhold til den informasjonen Gunnar vil ha med i registreringa. Det som vert notert er namn/type høvel, mål, bredde på høveltanna, om det er klaff/forgatt/sponbrytar. Treslag vert og notert der me kan sjå dette sikkert. Særskilde opplysningar rundt bruk og eigenart vert omtala i eigen rubrikk.
Gunnar Kjerland skriv nummer på maskeringstape på høvlane. Foto: Atle Østrem
David børstar av støv på høvlane. Foto: Atle Østrem
Høvlane vert merka med tusj på et underlag av neglelakk. Merkinga blir forsegla med eit nytt lag neglelakk utanpå. Gunnar og Atle arbeider med registreringa ut dagen medan Roald, Ellev ,Martin, David, Rune og Anne Mari er flittige med å teikne. Roald Landøy og Gunnar Kjerland takkar for seg etter endt arbeidsdag og overlet resten av arbeidet til oss studentar. Me held på med teikning og registrering eit stykke ut på kvelden.
Dag 3. 21. januar 2015
Roald Renmælmo og Trond Oalann kjem frå Oslo og sluttar seg til gruppa. Trond finn fram fleire høvlar som me må registrera. Me fortsetter arbeidet med nummerering, fotografering, teikning og registrering i skjema. Det vert snakka ein del rundt namnebruken på høvlane. Trond og Roald har informasjon om Sjur sin namnebruk på høvlane. Roald hentar fram svar på spørjelista om snikkarhandverket frå Ord og Sed i Norsk Folkeminnesamling frå 1934. Der er det nokre svar frå område i Hordaland som ikkje er så langt unna Granvin. Det gir oss supplerande informasjon som bekreftar ein del av den namnebruken Sjur hadde på høvlane sine. Slik dokumentasjon gjev oss inspirasjon. Gamal namnebruk kan vere ei viktig informasjonskjelde. Det kan fortelja oss noko om utvikling over tid og om geografisk utbreiing.
I galleriet under er det døme på teikningane av høvlane i samlinga til Sjur. Dette er eit lite utval av høvlane i samlinga som er målt opp og teikna som ei øvingsoppgåve på samlinga.
Oppmålingsteikning av høvel i samlinga etter snikkaren Sjur Nesheim i Granvin.
Oppmålingsteikning av høvel i samlinga etter snikkaren Sjur Nesheim i Granvin.
Oppmålingsteikning av høvel i samlinga etter snikkaren Sjur Nesheim i Granvin.
Oppmålingsteikning av høvel i samlinga etter snikkaren Sjur Nesheim i Granvin.
Oppmålingsteikning av høvel i samlinga etter snikkaren Sjur Nesheim i Granvin.
Oppmålingsteikning av høvel i samlinga etter snikkaren Sjur Nesheim i Granvin.
Oppmålingsteikning av høvel i samlinga etter snikkaren Sjur Nesheim i Granvin.
Oppmålingsteikning av høvel i samlinga etter snikkaren Sjur Nesheim i Granvin.
Oppmålingsteikning av grindsag i samlinga etter snikkaren Sjur Nesheim i Granvin.
Meir om høvlane og høvelmakinga kjem i ein seinare post på bloggen.
Deltakarar:
Roald Landøy, Hordaland fylkeskommune. Trond Oalann, Hordaland fylkeskommune. Gunnar Kjerland, Hardanger Folkemuseum. Roald Renmælmo, HiST, Anne Mari Mehus, student HiST. David W. Hovden, student HiST. Ellev Steinsli, student HiST. Rune Hofslundsengen, student HiST.Martin Herrmann, student HiST. Atle Østrem, student HiST.
Smeden Mattias Helje smir på emne til armen på ein killingfot. Legg merke til at han har vatn på smisteet og på hammaren. Når det varme jernet blir smidd på steet med vatn på blir det kraftige smell av dampen og det fjernar det meste av glødeskalet. Det er den siste slettsmiinga ein brukar vatn på. Overflata på jarnet vert slettare og glattare på den måten. Foto: Roald Renmælmo
Det er killingfot som har hatt det største fokuset. Vi har hatt ein delstudie på spørjelistemateriale og fått Øystein Myhre til å smi nokre ulike variantar på grunnlag av dette materialet. Vi har fått smeden Mattias Helje til å smi kopiar av ein gamal hake som Tomas har fått tak i frå Gärds Köpinge i Skåne i Sverige. Denne siste har Mattias smidd på ulike måtar for å prøve å kome så nær som mogleg slik vi tolkar at den originale er smidd. Eg fekk høve til å vere saman med han då han smidde den siste killingfoten som vi skal bruke til høvelbenken i Mariestad. Eg har dokumentert framgangsmåten med foto undervegs og har sett saman dette til eit billedgalleri. Klikk på bileta for større visning med forklarande tekst. Gå mellom bileta med piltastane på tastaturet.
Mattias har fleire smier som er tilpassa forskjellig smiing. Dette er ei mellomstor som er tilpassa smiing av øks. Mattias har fyrt opp i avlen og tar på seg smiforkleet og hammaren ligg klar på steet. Foto: Roald Renmælmo
Emnesjarnet er 1″ rundt gamalt smijarn. Mattias merkar av 12″ lengd til kvar av dei to delane som killingfoten skal smiast av. Han høgg eit merke med meiselen medan emnet er kaldt. Foto: Roald Renmælmo
Han varmar emnet i avlen og kappar medan jarnet er høveleg varmt. Til det arbeidet er det bra med oppslagar. Fotografen har fått æra av å vere oppslagar. Biletet er teken med tidsutløysar. Foto: Roald Renmælmo
Smipassaren vert stilt inn på måla for breidd og tjukne på det som skal bli armen på killingfoten, 28 mm (1 ⅛») og 16 mm (⅝») på det tjukkaste. Foto: Roald Renmælmo
For å smi ut armen effektivt smidde Mattias med meg som oppslagar med slegge. Det var banen på slegga og hammaren som vart brukt til dette. Foto: Roald Renmælmo
For å få ei jamn og plan overflate brukte vi plansett til slutt. Foto: Roald Renmælmo
Emnet til armen vert kontrollmålt med smipassaren. Foto: Roald Renmælmo
For å få til eit litt tjukkare parti i øver-enden på stonga vart denne stuka. Mattias sørgjer for å ha smivarmen konsentrert der han vil ha mest stuking og slår på emnet på høgkant. Foto: Roald Renmælmo
Etter stukinga smir han emnet meir firkanta men har framleis runde kantar. Foto: Roald Renmælmo
For at dei to emna som skal sveisast saman skal hekte lettare brukar Mattias meiselen og hakkar litt i overflata. Dette fjernar også noko av glødeskalet. Foto: Roald Renmælmo
Her er emnet til stonga ferdig til sveising. Legg merke til mønsteret i flata som skal sveisast. Foto: Roald Renmælmo
Emnet til armen vert tynna ut mot enden for å få sveisen til å ligge fint. Foto: Roald Renmælmo
Ferdig emne til arm og stong. Foto: Roald Renmælmo
Ferdig emne til arm og stong er lagt saman slik dei skal sveisast. Foto: Roald Renmælmo
Emna ferdig til sveising ved sidan av ein ferdig hake for å vise korleis det vert sjåande ut ferdig. Foto: Roald Renmælmo
For å ikkje få for mykje glødeskal på jernet strør Mattias på boraks som eit flussmiddel. Når dette smeltar vert det liggande som ei beskyttande hinne utanpå jarnet. Foto: Roald Renmælmo
Emna er varma opp til sveisvarme, til det byrjar å sprake og gniste forsiktig. Mattias legg emnet til stonga på smisteet og held emnet til armen med venstre hand. Foto: Roald Renmælmo
Han har lagt emna saman slik dei skal sveisast. Her må han vere nøye for å få eit bra resultat. I tillegg må dette skje særs fort for at emna ikkje skal bli for kalde. Foto: Roald Renmælmo
Når emna ligg rett slår han dei saman med presise og ikkje for harde slag så dei hektar saman. Foto: Roald Renmælmo
Når dei heng saman kan han snu på emnet for å slå frå ulike sider så sveisen vert mest mogleg tett i heile sveiseflata. Foto: Roald Renmælmo
Sveisen er vellukka og ser bra ut. Ved dårleg sveis kan det kome fram fargeforskjel mellom dei to emna. Her er det lik farge på begge sider av sveisen. Foto: Roald Renmælmo
Mattias varmar opp til litt svak sveisevarme for å slå saman sveisen enda betre. På lange eller store sveisar er det vanleg å sveise i fleire omgangar. Foto: Roald Renmælmo
Her smir han over sveisen på sveisevarme for å sikre god sveis. Foto: Roald Renmælmo
Mattias smir ut overgangen frå sveisen til armen. Foto: Roald Renmælmo
Det er viktig at stonga held jamn diameter for å låse godt i høvelbenken. Mattias har laga seg eit senkeverktøy som sikrar at diamteren vert jamt 25 mm i heile lengda. Foto: Roald Renmælmo
Det er også viktig at stonga er bein. Det sikrar Mattias med å sikte og justere. Foto: Roald Renmælmo
Armen er smidd tynnare og smalare ut mot enden og har ein rund «labb» i enden. Det smalaste partiet vert smidd ned med ein rundsett på hornet. Foto: Roald Renmælmo
Resten av rundinga vert smidd til på kanten av steet med hammaren. Foto: Roald Renmælmo
Det kan vere bra å runde kantane på «labben» som skal ligge på emnet. Mattias varmfiler det siste. Foto: Roald Renmælmo
For å få passe bøy på armen smir han den over hornet på steet. Her brukar han ein ferdig killingfot som mal for bøyen. Foto: Roald Renmælmo
Mattias passar på å få starten av bøyen mest mogleg slik som på originalen. Foto: Roald Renmælmo
Bøyen er nesten ferdig forma etter «malen». Foto: Roald Renmælmo
Det som blir labben på killingfoten, det som klemmer på emnet, blir bøygd motsett veg for å danne ei fin flate. Foto: Roald Renmælmo
Den siste justering av vinkelen på labben vert gjort med å stille killingfoten slik han skal stå i høvelbenken og smi den flat mot steet. Foto: Roald Renmælmo
To ferdige killingføter ligg på steet ved sidan av smihammaren. Foto: Roald Renmælmo
Utgangspunktet for smiinga er oppmålingsteikninga som Tomas Karlsson har laga av den originale killingfoten. Spesielt for denne typen er den tydelege klakken for å slå på for å spenne killingfoten. Mattias har tolka det slik at klakken kjem som eit resultat av smiinga. Det var sjølvsagt også intensjonen til smeden at den skulle bli slik for å fungere godt. Ut frå erfaringa vår med bruk av slike killingføter så har vi bestemt oss for at stonga som skal gå gjennom holet i høvelbenken skal vere rund og janmtjukk i heile arbeidslengda. Det er ikkje slik på originalen slik han framstår i dag. Det gjer at han må ha eit unødig stort hol og såleis ikkje verkar så godt. Oppmålingsteikninga til Tomas.
I skivan på Vasabänken har 13 runda hål borrats. Hålen är från 25 mm – 54 mm. Vi har antagit att hålet på 25 mm är den urprungliga dimensionen och att de övriga hålen har slitits och eroderat. Antalet hål är 13 st, placerade i två rader som förskjutits. 12 av hålen ligger i en jämn linje, ett hål är centrerat i skivan. Avstånden mellan hålen i de två raderna är i genomsnitt 420 mm. 10 av de tolv hålen ligger inom en spridning på 401 mm – 414 mm. På dessa hål är genomsnittsavståndet 408 mm, vilket motsvarar 16 1/2 verktum. Viss förskjutning av hålen kan ha uppstått vid borrningen och den efterföljande förslitningen och eroderingen.
Skivan har märkts upp för borrning av hål för bänkhållare efter måtten i uppmätningsskissen. Måtten är tagna från skivans högra ände, sedd framifrån och i förhållande till en centrumlinje. Hålet nederst i bild avviker från de två raderna. Hål nummer 13 vid bänkens vänstra ände har inte markerats.
Vi har antagit att hålen varit till för bänkhållare. Två bilder exempel ur två encyklopedier från 1700-talets mitt, mer än 100 år efter att Vasaskeppet sjönk, visar en liknande hålbild som på Vasaskeppsbänken, dvs. hål som är spridda över bänkytan.
Hyvelbänkar ur Roubo.
Vekrstadsbild ur Diderot & Dállembert.
Bänkhållaren som ska användas har en diameter på ca 27,5 mm. Bänkhållaren som stått som förebild för de två kopior som smitts har tidigare använts i en bänk med fram- och baktång. Hålen borrades med utgångspunkt från två bilder, en från Roubo (1769) och en från Hallén & Nordendahl (1923), ca 5 mm större än bänkhållarens diameter. Detta gjorde att hållaren lutade något när ett stycke spändes fast.
Ur Roubo.
Ur Hallén & Nordendahl (1923). Skalan på bilden anges till 1:8. Vid mätning på bilden ger det ett mått på hållaren 25 mm och hålet till 32 mm.
Som tidigar nämnts kan hålen i originalbänken har borrats med någon typ av skednavare. Jag provade att borra hål i ek med en konisk spiralnavare och en spiralnavare. Jag fick problem med den koniska navaren. Det var svårt att få den att «ta» och när jag väl lyckades komma ned en bit i stycket blev det så tungt att dra runt i den torra eken, att det kändes som att jag riskerade att bryta sönder navaren. Jag lämnar borrningen med den koniska navaren till fortsatt provning i bänken i Mariestad då Roald, som har mer erfarenhet av att använda koniska spiralnavare, är med.
Konisk spiralnavare, tillverkad av Johannes Fosse. Foto: Tomas Karlsson
Spiralnavare av Engelsk tillverkning. Foto: Tomas Karlsson
Originalskivan är 3302 mm lång och 365 mm i vänster ände respektive 323 mm i höger ände. Hålen på Stigtomtabänken, som är jämnbred, 365 mm, mäts in med måtten från uppmätningsprotokollet. Istället för att borra hålen ca 5 mm större än hållaren väljer jag att borra dem ca 1 mm större.
Hålen borras av Jonas Karlsson. Foto : Tomas Karlsson
Källor
Diderot, Denis & Alembert, Jean le Rond d» (red.) (1778-1781). Encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers.
Hallén & Nordendahl (1923). Träslöjd.
Hocker, Fred (2012). Uppmätningsskiss.
Roubo (1769). L’art du menuisier: avec figures en taille-doucees sciences, des arts et des métiers.
Høvelbenk 