Dendrodatering av høvelbenken frå Helberg i Bardu

Høvelbenken frå Helberg i Bardu har vore omtalt i ein tidlegare post. Benken som er 6 alen lang, 4″ tjukk og 14″ brei er av furu. Furu er mogleg å datere ved hjelp av dendrokronolig. Foto: Roald Renmælmo

På bloggen vår er det kartlegging av høvelbenkar i Noreg og Sverige som er i fokus. Høvelbenkar som benken i Vasaskipet er spesielt interessante sidan vi kan sette benken inn i ein samanheng med bygginga av skipet, vi kan tidfeste benken nøyaktig til forliset i 1628 og vi kan sjå benken i samband med verktøyet i skipet. Høvelbenken frå Helberg i Bardu er i ein samanheng gjennom si geografiske plassering. Busettinga i Bardu tok til sist på 1700-talet, men dei fleste gardane vart etablert tidleg på 1800-talet. Det gir ei tidsramme for verktøy, hus og høvelbenkar i dette området. For Sørdalen sin del, der både Helberg og Sørgård ligg, fekk hovudbruka rydningssetel frå 1821.

I nærområdet til garden Helberg har dei to mest kjende snikkarane i Indre Troms budd og arbeidd. Både Knut Larsen Høis (1799-1882) og Jon Jonsen Sørgård (1796-1865) har verka her. Verktøyet etter desse er ei sentral kjelde for meg i mitt arbeid med å undersøkje snikkarhandverket i første halvdel av 1800-talet. Difor er eg også spesielt oppteken av om det er mogleg å finne høvelbenkar i området som desse to kan ha brukt? På Sørgård finnast ein høvelbenk som er interessant i så måte. Den er dessverre vanskeleg å tidfeste sikkert. Når eg kom over benken på Helberg og såg at denne var laga av furu så tenkte eg snart på at det har vore nyttig å få dendrodatert benken. Dette for å sjå om han kan vere så gamal at han kan vere brukt av desse snikkarane.

Årringane i endeveden på høvelbenken frå Helberg. Kvar årring er market med eit blått kryss som definerer overgangen mellom dei. Ved å måle breidda på kvar enkelt årring får vi fram eit veksemønster som kan sjåast i samanheng med referansekurvar og tidfestast på denne måten. Foto: Andreas Kirchhefer

Dendrokronolgi er ein metode for datering av fellingsåret for tømmer. Årringane varierer i samband med vekstvilkåra dei enkelte år. Når ein måler årring-breidder dannar målinga eit mønster som kan passe meir eller mindre med mønster frå tømmer som vi har målingar av frå tidlegare. Når materialen eller tømmeret har bevart ytste årring, at ein kan sjå overflata under barken, kan ein bestemme nøyaktig på året treet slutta å vekse. Dendroøkologen Andreas Kirchhefer i Tromsø har spesialisert seg på dendrodaterig av gamalt tømmer og material. Han har gjort mykje arbeid i Troms og har derfor mykje referansemateriale frå område som er relevante for datering av høvelbenken frå Helberg. Andreas har fotografert endeveden på høvelbenken for å dokumentere årringmønsteret.

For å få mest mogleg detaljerte bilete av årringane har Andreas skore reint eit parti av endeveden på høvelbenken og flata gnidd inn med krit. Dette vart så fotografert med eit makroobjektiv på høg oppløysing, biletet over er berre oversiktsbiletet og har ikkje tilstrekkeleg oppløysing for nøyaktig måling. Årring-breiddene vart så berekna av ein spesiell programvare som brukar digitalfotoet som utgangspunkt. Foto: Andreas Kirchhefer

Datering

I endeveden er det målt 190 årringar. Den ytste av desse er datert til året 1749 og den inste til året 1560.  Det er ikkje påvist marg eller geitved i benken så vi  kan ikkje bestemme nøyaktig når furua starta å vekse eller når ho vart hogd. Andreas har difor prøvd seg med å statistisk berekne årringar inn til marg og ut til geitved. Særleg sidan vi ikkje har klart å påvise geitved er det vanskeleg å rekne ut hogståret. Om vi går ut frå at det ikkje er langt frå siste årring i prøven til geitveden, så foreslår han ut frå geitvedstatistikken at furua kan vere hogd ca. 1850. Vi kan ikkje vite om det manglar årringar frå siste årring i prøven og til geitveden så årstalet er usikkert. (Kirchhefer, 2014) I den fullstendige rapporten frå Andreas kan du lese korleis desse utrekningane er gjort og korleis han tolkar materialet. Dette er nok fyste gong nokon har freista å datere ein høvelbenk ved hjelp av dendrokronolgi så vi skriv historie med dette arbeidet.

For å supplere dendrodateringa til Andreas kan vi også sjå på spor på sjølve høvelbenken. Dei dominerande spora er etter oppgangssaga som stokken er saga på. Her er det både spor etter utkløyving i enden og markerte spor etter saginga på sider og kantar. Bardu historielag har gjort eit stort arbeid med å kartlegge saghistoria i Bardu kommune og samle dette i eit hefte med tittelen «Oppgangssager i Bardu, 1800 – 1935». Her har dei med litt om ei sag der Oddbjørn Helberg, brukar på Helberg var deleigar. Denne saga var lagt til Melhus-Tverrelva og låg på garden Melhus, ikkje langt frå Helberg. I heftet skriv dei at saga sannsynlig ble bygd rundt 1850, men nemner ikkje kor lenge ho var i drift. Saga stod i ei elv som ofte er svært flomstor så det er truleg saga har gått med i ein flom. Den tidlegaste saga i Bardu vart bygd kring år 1800. (Haugli og Østvik, 1996)

I enden av høvelbenken er det tydeleg utkløyving den siste biten. Dette er typisk for enkeltblada oppgangsager der stokken ligg berre på fram- og bakdyna. Ein ser også at det er regelmessig vinkel og avstand mellom kvart sagtak. Det er liten frammating som ein skulle vente av ein stokk av så stor dimensjon. Stokken kan vere saga på oppgangssaga i Melhus-Tverrelva, gjerne kring 1850? Foto: Roald Renmælmo

Vi har ikkje kome fram til eit presist fellingsår for furua som er brukt til høvelbenken. Vi har likevel vist at det er sannsynleg at benken er så gamal at både Knut Larsen Høis og Jon Jonsen Sørgård var i aktivitet på den tida han var i bruk. Det er ikkje mange gardar i Sørdalen i Bardu så dette er eit og same tradisjonsområde. Verktøyet og arbeidet til Knut  og Jon høyrer til same lokale tradisjon som høvelbenken på Helberg. Likevel er nok benken laga og brukt til eit spesielt arbeid og dekkjer nødvendigvis ikkje alle behov ein snikkar har for å høvle og feste ulike emne. Kva snikkararbeid denne benken kan ha vore brukt til vil eg kome tilbake til i ein seinare post.

Kjelder:

Haugli, Ola S. og Østvik, Kolbjørn: «Bruk av oppgangssag i Bardu». Bardu historielag, 1996

Kirchhefer, Andras: «Dendrokronologisk analyse av høvelbenken fra gården Helberg, Bardu kommune«, Rapport 08/2014. 7s

 

Høvelbenk frå Helberg i Bardu

Det høyrer med til dei sjeldne unntaka å finne høvelbenkar av denne typen. Slike som truleg har vore veldig vanlege i samband med husbygging der ein skulle høvle mengder med lange bord til golv eller panel. Ein grov planke som var stiv nok og dei bukkane ein hadde for handa som understell var alt som skulle til. Eg la merke til benken fyste gongen i 2006 då eg var og såg på det flotte tømra stabburet på garden Helberg i Sørdalen i Bardu. Når eg undersøkjer slike bygg brukar eg å spesielt sjå etter detaljar som andre ikkje ser til vanleg. Denne gongen kraup eg under golvet for å sjå på undersida av golvborda. Her var det flotte handsaga og handhøvla golvbord. Når eg  kraup lengre inn for å sjå nøyare oppdaga eg den grove planken med ei bordklype på sida. Det var nok til å skjøne at eg hadde med ein høvelbenk å gjere. Det vart med nokre bilete og nokre mål den gongen.

Stabburet på Helberg i Bardu. Det var under golvet på dette stabburet eg fann høvelbenken i 2006. Stabburet er nok opphavleg tømra av rundtømmer. Stokkane er runde og fint pjåla innvendig og kan minne om kvaliteten ein finn i hus frå mellomalderen. Stabburet har vore tatt ned og sett opp att minst ein gong. I samband med det har ein hogd stokkane flate utvendig slik som skikken vart utover på 1800-talet. Foto: Roald Renmælmo

For nokre år sidan fekk eg kjennskap til verktøyet og produksjonen til den kjende snikkaren Knut Larsen Høis (1799-1882), gjerne kalla Høs-Knut. Det vart min inngang til å forske på snikkarhandverket i fyste halvdel av 1800-talet. Eg vil prøve å finne fram til mest mogleg om korleis han kan ha arbeidd. Høs-Knut flytte til Sørdalen i Bardu på sine eldre dagar og budde i starten hos syster si, Olava, som var busett på Sørgård i Bardu. Han arbeidde på mange av gardane i Bardu og det finnast ei rekke skatoll, skap, portalar og senger som han har arbeidd. Verktøykista hans med verktøyet er tatt vare på av familien. Det finnast ein gamal høvelbenk på garden Sørgård, denne kan vere så gamal at Høs-Knut har arbeidd på han? Det er nokre av materialane i benken som har spor etter sirkelsag og desse var ikkje vanlege i området medan Høs-Knut levde. Det peikar mot at benken er nyare såleis ikkje er brukt av Høs-Knut? Det har leidd meg til å leite vidare på andre gardar i området der Høs-Knut har arbeidd. I haust reiste eg tilbake til Helberg for å undersøkje høvelbenken under stabburet nærare.

Høvelbenken som er funnen under stabburet på Helberg. Benken består av ein 6 alen (3,8 m) lang planke som er 15″ brei og 4″ tjukk. På flasken har den høvelstopp i form av ei bjørkelist som er 1 ⅛» (28 mm) høg. På sida har den ei bordklype som er spikra på. Eg har ikkje funne noko understell som høyrer til benken men det er spor etter spikar på undersida. Foto: Roald Renmælmo

Benken har lege under stabburet så lenge noverande eigar kan hugse, truleg minst 60-70 år. Ei tid har eine enden vore eksponert for fukt og har fått råteskadar. Det ser ikkje ut som om benken har vore lengre eller at det har vore spesielle detaljar i det råteskadde området. Slik sett er det ikkje noko informasjon som manglar. Planken er saga på oppgangssag og har bevart utkløyving som eit tydeleg prov på det. Det har vore ei ganske grov furu sidan planken er skarpkanta 4″ x 15″ og tatt ut til sides for margen. Det kan ha vore tatt ut minst 3 tilsvarande plankar ut av same stokken. Avstand mellom sagspora er målt til eit snitt på 5,5 mm på eine sida. Det tyder på sakte frammating på saga på grunn av den store dimensjonen. På Aursfjordsaga er vanleg mating på smått tømmer ca 11-12 mm og minste mating på stort tømmer 5-6 mm.

På sida på høvelbenken er det ei bordklype for å halde bord som skal høvlast på kant. Klipa er hogd til av ein furuplank og spikra fast på sida av høvelbenken. Innvendig er det slitasje (trykkmerker) etter kanten på materialane som er høvla. Desse tyder på at det har vore høvla to ulike dimensjonar, 5/4″ og 1 ½» bord. Her er tommestokken lagt mot merka etter 1 ½» borda. Foto: Roald Renmælmo

Det er ikkje lagt mykje arbeid i å gjere høvelbenken så fin som mogleg. Sagskuren etter oppgangssaga er ikkje fjerna og utkløyvinga i enden ser ut som ho kjem rett frå saga. Det er berre høvla litt midt på flasken for å rette av oppsida på planken. Slike tilsvarande benkar er med i mange av svara på spørjelista om Snikkarhandverket i Ord og Sed. I nokre av svara er desse benkane forklart som ei eldre form og at benkane med skruvar var meir moderne. I andre svar var desse benkane forklart som det ein brukte på byggjeplass når ein skulle høvle material til husbygging. Slikt er særleg aktuelt for omreisande snikkarar slik som Høs-Knut. I svarmaterialet er nemningane bordbenk, skotbenk eller klampebenk med. I nokre av svara skilde ein mellom høvelbenk som det vanlege og skruvebenk  som den moderne med skruvar. Lista som fungerer som høvelstopp har nemningar som bordlist, treklamp, list eller kloss. Nemninga på klypa på sida, bordklype, har eg frå boka «Trebåtbygging – bygging av spissbåt i Rana», Ulf Mikalsen, 2006. I svarmaterialet om Snikkarhandverket er nemningane klype, klama, klemster og trehake med.

Arbeidsbenk til båtbygging frå boka «Trebåtbygging» av Ulf Mikalsen, 2006. Billedteksten hans er «Bordbenk med klipe og klo». Her er også ein killingfot som står i hol i foten slik vi tenkjer oss kan ha vore brukt på Vasabenken.

Arbeidsbenk med bordklipe frå boka «Trebåtbygging» av Ulf Mikalsen, 2006. Billedteksten hans er «Bordklipe og stoppekloss». Stoppeklossen er høvelstoppen oppå benken.

Høs-Knut var ein omreisande snikkar som reiste frå gard til gard og gjorde arbeid på staden. Han hadde med seg eige verktøy, truleg i ei verktøykiste som han frakta med seg. Det er fleire av høvlane hans som er av ein slik type at dei høyrer saman med skottbenk og arbeidsmåten som er vanleg med slike. Eg har så langt ikkje klart å finne ein skottbenk som kan knytast til Høs-Knut. Truleg har han laga seg slike på dei stadane han har arbeidd. Det er heller ikkje kjent om han har hatt med seg høvelbenk frå det eine oppdraget til det neste? Det er godt mogleg at han har laga seg høvelbenk i dei husa han arbeidde. For meg er det då av interesse å finne ut om høvelbenken under stabburet på Helberg kan vere så gamal at han er frå tida då Høs-Knut var aktiv. Eg sette dendroøkologen Andreas Kirchhefer frå Tromsø på saken. For å unngå å skade benken meir enn nødvendig tok han for seg endeveden og fotograferte denne med makroobjektiv og ringblits. Eit parti av endeveden preparerte han med industriblad og kritt for å få årringane betre fram. Høvelbenken frå Helberg blir nok den første i verden som blir datert ved hjelp av dendrokronolgi. Eg kjem tilbake til dateringa når rapporten er heilt ferdig.

Dendroøkologen Andreas Kirchhefer tar makrofoto av endeveden på høvelbenken for å datere planken. Resultata av dateringa kjem eg tilbake til i ein ny post når rapporten er heilt ferdig. Foto: Roald Renmælmo