Hyvelbänken står i ett uthus på gården Örnanäs. Gården som nu är ett kulturreservat användes som fallstudie i Gunnar Almeviks avhandling Byggnaden som kunskapskälla (2012).
Örnanäs gård. Uppmätningsritning av Gunnar Almevik.Hyvelbänk på Örnanäs gård. Foto : Nils-Eric Anderson.
Uppmätningsskiss utförd av Nils-Eric Andersson.
Bänken som är 70 cm hög har en annorlunda konstruktion med det som ser ut att vara ett stöd för fötterna. Avsikten med stödet är förmodligen att underlätta att sitta grensle på bänken och arbeta. Skivan är 25 cm bred och 8 cm tjock. Det är svårt att säga vad bänken använts till, men min uppfattning är att den använts vid ett monotont arbete. Ett arbete där en stor mängd lika föremål bearbetats på något sätt.
Litteratur
Almevik, Gunnar (2012). Byggnaden som kunskapskälla [Elektronisk resurs] . Diss. Göteborg : Göteborgs universitet, 2012
Vi brukte same framgangsmåten på høvling av tjukne som vi brukte på bredda. Vi merka med ripmot og høvla ein fas ned til merket. Så høvla vi plant mellom desse merka med skrubbhøvel. Skrubbhøvelen er ein modell som tar utgangspunkt i ein original i verktøykass til Høs-Knut. Foto: Roald Renmælmo
Også når det gjeld tjukna på føtene er det variasjon i måla på den originale benken. Det største målet var 75 mm. Vi har dimensjonert to av emna ned til dette målet medan dei to andre hadde litt for liten dimensjon etter planhøvling og er dimensjonert ned til 72 mm. Vi har drøfta om føtene treng å vere dimensjonert eller om dei berre kunne ha side og kant retta? Eventuelt om ein berre treng å dimensjonere dei endane med tappar og sidene som skal ha tappar frå strekkfisk? Begge er moglege løysingar og kan ha vore aktuelle på den originale benken. Vi kan ikkje sjå at vi kan finne spor etter slike detaljar i oppmålinga av originalen men har valt å dimensjonere emna både på tjukne og bredde.
Høvlane som Roald har brukt til dimensjonering. Frå venstre, smal skrubb, skrubbhøvel og skrubbokse. Alle høvlane har enkel tann. Til høgre er ripmoten. Alle verktøya på biletet er nye og laga etter modell av høvlar i kista til Høs-Knut. Foto: Roald Renmælmo
Høvlinga vi gjorde første dagen på benkeplata var for det meste gjort med okshøvel der vi høvla to saman. På eika fungerte dette veldig bra. Vi slapp å bruke for mykje krefter og det kjendes som om vi kunne halde på lange dagar med slik høvling utan for store problem. Når eg høvlar furu med okshøvel er det ikkje uvanleg at eg høvlar aleine. Når eg prøvde med det på eika merka eg fort at det var i tyngste laget. Det går men ikkje over lang tid. Eg synast det var mykje betre å gå for ein smal skrubbhøvel. Vi var begge ganske fornøgd etter ein normal arbeidsdag frå klokka 9 til 17 med høvling av dimensjon.
Dei ferdige emna til 4 føter, 2 tverrtre og «sliding deadman». Foto: Roald Renmælmo
Tomas (th) og Roald høvlar flask på emnet til benkeplata på høvelbenken. Til arbeidet brukte vi ein okshøvel. Foto: Roald Renmælmo
I dag har vi starta arbeidet med å høvle til materialane til høvelbenken. Vi målte fuktinnhald på mellom 17 og 19 % på materialen. Vi prøvde oss med ein okshøvel med enkel tann til å høvle ned flasken på benkeplata. Den fungerte veldig bra, det var lett å høvle. Det blir litt utrivingar i motved, særleg rundt kvist. Vi bestemte oss for å ikkje planhøvle det som blir oppsida av benkeplata før benken er ferdig. Benken må uansett rettast då. Føtene som er tappa inn frå undersida er ikkje gjennomgåande. Vi treng då ikkje ha ha ei referanseflate å merke frå på oppsida. Vi har derfor berre høvla undersida plan nok til å fungere som referanseflate for retting og vinkling av kantane.
Okshøvelen til høvling av flask på høvelbenken. Høvelen er ein kopi av okshøvelen i verktøykassa til Høs-Knut, ein snikkar som var aktiv på 1800-talet. Høvelen har enkel tann. Foto: Roald Renmælmo
Det tok vel ein time å høvle plan benkeplata med okshøvelen og seinare med ein sletthøvel. Då fann vi fram bukkane til ein skottbenk som vi spente fast benkeplata på høgkant i. Det gav ei arbeidshøgd som var litt for høg men fungerte greitt. Vi kanta ned det grøvste med okshøvel og skrubbhøvel og sikta etter kanten for å kontrollere kor bein den var. Vi er nok på ca. 1 mm presisjon på 3,5 meter på kantane.
Vi kontrollerte vinkelen på kanten frå referanseflata. Til det brukte vi ein liten trevinkel som er kopi av ein i verktøykista til Høs-Knut. Ein tilsvarande vinkel finnast også i verktøysamlinga frå Vasaskipet. Foto: Tomas KarlssonFor å lettare få kantane beine brukte vi langhøvel til siste justering. Denne høvelen er av nyare tysk fabrikat og er ein del av verktøyet som brukast til snikkarkurset i Mariestad. Våre eigne langhøvlar fekk ikkje plass i kofferten på reisa hit. Langhøvelen har klaff som hindrar utriving men gjer det litt tyngre og høvle. Foto: Roald RenmælmoVi har høvla ferdig benkeplata og høvla flate og kant på to føter og strekkfisk. I høgre kant av biletet står bukkane til skottbenken som var brukt til å feste benkeplata i for høvling av kant. Foto: Roald RenmælmoPå oppfordring frå Nikolaus i Tyskland legg vi inn eit bilete som viser detaljane på bukkane som vi brukte for å spenne fast emnet under høvling. Denne kallast for «spannbock» hos Schadwinkel og Heine, Das Werkzeug des Zimmermanns, 1986. Det er truleg slikt også J.M. Bong skriver om som «fogbock». Emnet som er fastspent er kring 9 cm tjukt. Foto: Roald Renmælmo
Den venstre framfoten på Vasabenken. Foten er tappa inn i benkeplata og spikra fast. Nede er strekkfisken tappa inn i foten og spikra. Benkehake og framtang (bordklype) står like ved foten. Foto: Roald Renmælmo
Begge dei fremre føtene står så langt fram at dei er i plan med fremre kant av benkeplata. Det gjer det gunstig å feste emne på høgkant på sida av benken slik som vi kan sjå døme på frå Peter Follansbee sin blogg. Begge føtene har to rekker med hol som kan passe bra for ein killingfot. Likevel kan vi ikkje utelukke at hola kan ha hatt andre funksjonar i staden/tillegg. På undersida av høvelbenken var det spor etter at det har vore festa ei list. Denne er forsøkt rekonstruert på benken slik han står i dag på museet.
Saman med benken vart det funnet ein kloss av liknande dimensjon som føtene og med liknande rekker med hol. Denne er tolka som det som på engelsk kallast «sliding deadman». Det passar inn med den lista på undersida av benkeplata sidan det er hogd ut eit spor i endeveden på klossen. Denne har same funksjonen som hola i føtene men har den fordelen at den er flyttbar slik at du kan feste emne av ulik lengde. Tilsvarande når vi brukar «hjelpesmann» som står på golvet som støtte under enden av emnet. På svensk er det gjerne «bänkhäst» (Karlsson 2013) eller «bänk-knekt» som er namnet på slike innretningar. Om desse kan vere rette nemningar på norsk og svensk, for det som på engelsk er omtalt som «sliding deadman», er usikkert? Kom gjerne med innspel i form av å kommentere posten.
Klossen som er tolka som «sliding deadman» ligg på benkeplata. Den har gjennomgåande hol omlag slik som føtene har. I enden har den eit spor som kan passe til lista som er festa på undersida benkeplata. Foto: Roald Renmælmo
Virke för tillverkningen av en kopia av hyvelbänken från Vasaskeppet är inköpt och inlagt i verkstaden. Fuktkvoten är ca 15%. Virket förvaras i den måttligt uppvärmda maskinverkstaden.
Ek till bänkens skiva och underrede. Foto: Tomas Karlsson
Den 10. august 1628 la skipet ut på jomfruferda etter ei byggjetid på kring 2 år. Det endte med katastrofe. Skipet forliste midt i hamna i Stockholm etter å ha segla berre 1300 meter. For kongen var det eit enormt prestisjenederlag og berging vart prøvd utan hell. Det var ikkje før i 1961 at skipet vart heva til overflata og kunne gi oss eit unikt innblikk i historia til skipet gjennom alt som var bevart ombord. Skipet er i dag tatt på land og konservert i sitt eige museum, Vasamuseet i Stockholm.
I midten av august var eg og Tomas på besøk på museet for å studere ein høvelbenk som var om bord i skipet når det forliste i år 1628. Benken er tatt opp og er konservert og forsiktig restaurert for å fungere i utstillinga. Det mangla nokre delar av benken og dei er erstatta med nye delar som er rekonstruert ut frå spor eller frå tilsvarande delar som finnast i benken. Både framtang og ein fot er rekonstruert. Då skipet gjekk ned gjenstod det å fullføre ein del av innreiingsarbeidet i skipet. Det er sannsynleg at høvelbenken var meint for å gjere dette arbeidet. Det ein stor del fyllingsdører om bord og det var nok ein viktig del av arbeidet til snikkaren. Slik sett kan høvelbenken knytast til historisk snikkararbeid og truleg til snikring av dører. Vi kan sjå snikkaren sine produkt mellom det som var ombord når skipet gjekk ned.
Benken har stått ganske langt opp i skipet og har ein del slitasje i alle overflater. Derfor er det lite som liknar på den originale overflate. Vi kan ikkje sjå korleis materialen i benken er saga til, øksa og/eller høvla. Alle delar av jern som har vore ein del av benken er rusta bort. Vi kan derfor bare sjå hola etter spikrane som har halde beina fast i benkeplata. Vi kan også bare sjå hola etter eventuelle benkehakar og andre festeinnretninger.
Høvelbenken frå Vasaskipet sett frå enden. Dei to føtene som er på framsida av benken står omlag i lodd medan dei bakre føtene skrår bakover. Foto: Roald Renmælmo
Høvelbenken har total lengde på 3.3 meter og bredda på benkeplata er frå 33 til 36,5 cm. Høgda på benken, arbeidshøgda er 72,5 cm. Det er to rader med runde hol i benkeplata. Desse tolkar eg som hol for killingfot sidan hola er runde og dimensjonen på dei tyder på det. Det er variasjon på diameter på hola, truleg på grunn av erosjon, men dei minste er på 25 mm. Dei største hola er nærare 50 mm, desse er tydeleg eroderte og ikkje lengre runde. Det er eitt hol som er firkanta og måler 23 x 25 mm og står rett innanfor framtanga. Sjå biletet under. Det er også ei rekke med hol i dei fremre føtene. Også desse er eroderte og dei minste av dei er kring 30 mm i diameter. Det er ikkje bevart nokon killingfot saman med benken så vi kan ikkje utelukke at hola er laga for andre formål. Det at begge rekkene med hol i benkeplata er såpass langt inn på benken peikar mot at dei er for killingfot. Om det var hol for flyttbare benkehakar så trur eg hola har vore plassert så nær kanten av benken som mogleg. Flyttbare benkehakar gir ikkje særleg meining på ein høvelbenk som ikkje har baktang for å spenne fast emna. Runde hol for benkehakar er også uvanleg. Også dei franske høvelbenkane som Roubo viser har to rekker med hol for killingfot.
Detalj av framtanga på Vasabenken. Framtanga er ein rekonstruksjon som er gjort ut frå tolking av spor. Benken hadde ikkje bevart framtang når den ble funnet. Det var berre spor etter ein kloss som har vore spikra fast i sida på benken. Utforminga på framtanga kan ha vore svært ulikt det som er gjort i rekonstruksjonen. Tanga kunne godt ha hatt ein skruve for fastspenning. Legg merke til sprekka som går frå framkant på venstre side, gjennom holet (for benkhake?) innfor framtanga og vidare. Skaden har vore reparert før forliset. Det kan vere som eit prov på at benken har vore i bruk, kanskje i samband med innreiinga av skipet? Det avlange holet innom framtanga er tappen frå foten som kjem til syne etter slitasje i benkeplata. Tappane var tappa nesten gjennom frå undersida. Foto: Roald RenmælmoOversiktsbilete av høvelbenken frå Vasaskipet. Foto: Roald Renmælmo
Høvelbenken er eit døme på ein benk som har fungert utan baktang. Ein har hatt ein måte å feste emna som ikkje krev oppspenning mellom to benkehakar. Den unike konteksten til denne benken gjer han veldig interessant for oss som vil undersøkje historisk snikkararbeid. Vi veit at benken var bygd og var i bruk før forliset. Bruken kan vi sjå av at benken har vore reparert. Vi kan altså seie ganske sikkert at ved denne benken har det stått ein snikkar og arbeidd i 1628, og kanskje også tidlegare. Saman med dei snikkarprodukta vi finn i skipet gir det oss eit høve til å sjå om det er mogleg å seie noko om arbeidsmåten til snikkaren på denne tida. I same området i vraket er det også funne ein del verktøy som vi tenkjer naturleg høyrer saman med snikkarhandverket.
Høvelbenk 