Smiing av killingfot, revidert framgangsmåte

Gjennom arbeidet med å snikre kopi av høvelbenken frå Vasaskipet har eg og Tomas lært mykje om den originale benken på Vasamuseet. Vi har besøkt museet tre gongar for å sjekke ulike detaljar på det som er bevart av benken. I tillegg har vi gjort fleire eigne undersøkingar kring det som manglar på benken. Kva spikar kan ha vore brukt som festemiddel på dei ulike delane?  Kva typar av framtang kan det ha vore på benken? Kva benkehake kan ha stått i benken?

Smeden Mattias Helje smir på emne til armen på ein killingfot. Legg merke til at han har vatn på smisteet og på hammaren. Når det varme jernet blir smidd på steet med vatn på blir det kraftige smell av dampen og det fjernar det meste av glødeskalet. Det er den siste slettsmiinga ein brukar vatn på. Overflata på jarnet vert slettare og glattare på den måten. Foto: Roald Renmælmo

Det er killingfot som har hatt det største fokuset. Vi har hatt ein delstudie på spørjelistemateriale og fått Øystein Myhre til å smi nokre ulike variantar på grunnlag av dette materialet. Vi har fått smeden Mattias Helje til å smi kopiar av ein gamal hake som Tomas har fått tak i frå Gärds Köpinge i  Skåne i Sverige. Denne siste har Mattias smidd på ulike måtar for å prøve å kome så nær som mogleg slik vi tolkar at den originale er smidd. Eg fekk høve til å vere saman med han då han smidde den siste killingfoten som vi skal bruke til høvelbenken i Mariestad. Eg har dokumentert framgangsmåten med foto undervegs og har sett saman dette til eit billedgalleri. Klikk på bileta for større visning med forklarande tekst. Gå mellom bileta med piltastane på tastaturet.

Mattias har fleire smier som er tilpassa forskjellig smiing. Dette er ei mellomstor som er tilpassa smiing av øks. Mattias har fyrt opp i avlen og tar på seg smiforkleet og hammaren ligg klar på steet. Foto: Roald Renmælmo

Emnesjarnet er 1″ rundt gamalt smijarn. Mattias merkar av 12″ lengd til kvar av dei to delane som killingfoten skal smiast av. Han høgg eit merke med meiselen medan emnet er kaldt. Foto: Roald Renmælmo

Han varmar emnet i avlen og kappar medan jarnet er høveleg varmt. Til det arbeidet er det bra med oppslagar. Fotografen har fått æra av å vere oppslagar. Biletet er teken med tidsutløysar. Foto: Roald Renmælmo

Smipassaren vert stilt inn på måla for breidd og tjukne på det som skal bli armen på killingfoten, 28 mm (1 ⅛») og 16 mm (⅝») på det tjukkaste. Foto: Roald Renmælmo

For å smi ut armen effektivt smidde Mattias med meg som oppslagar med slegge. Det var banen på slegga og hammaren som vart brukt til dette. Foto: Roald Renmælmo

For å få ei jamn og plan overflate brukte vi plansett til slutt. Foto: Roald Renmælmo

Emnet til armen vert kontrollmålt med smipassaren. Foto: Roald Renmælmo

For å få til eit litt tjukkare parti i øver-enden på stonga vart denne stuka. Mattias sørgjer for å ha smivarmen konsentrert der han vil ha mest stuking og slår på emnet på høgkant. Foto: Roald Renmælmo

Etter stukinga smir han emnet meir firkanta men har framleis runde kantar. Foto: Roald Renmælmo

For at dei to emna som skal sveisast saman skal hekte lettare brukar Mattias meiselen og hakkar litt i overflata. Dette fjernar også noko av glødeskalet. Foto: Roald Renmælmo

Her er emnet til stonga ferdig til sveising. Legg merke til mønsteret i flata som skal sveisast. Foto: Roald Renmælmo

Emnet til armen vert tynna ut mot enden for å få sveisen til å ligge fint. Foto: Roald Renmælmo

Ferdig emne til arm og stong. Foto: Roald Renmælmo

Ferdig emne til arm og stong er lagt saman slik dei skal sveisast. Foto: Roald Renmælmo

Emna ferdig til sveising ved sidan av ein ferdig hake for å vise korleis det vert sjåande ut ferdig. Foto: Roald Renmælmo

For å ikkje få for mykje glødeskal på jernet strør Mattias på boraks som eit flussmiddel. Når dette smeltar vert det liggande som ei beskyttande hinne utanpå jarnet. Foto: Roald Renmælmo

Emna er varma opp til sveisvarme, til det byrjar å sprake og gniste forsiktig. Mattias legg emnet til stonga på smisteet og held emnet til armen med venstre hand. Foto: Roald Renmælmo

Han har lagt emna saman slik dei skal sveisast. Her må han vere nøye for å få eit bra resultat. I tillegg må dette skje særs fort for at emna ikkje skal bli for kalde. Foto: Roald Renmælmo

Når emna ligg rett slår han dei saman med presise og ikkje for harde slag så dei hektar saman. Foto: Roald Renmælmo

Når dei heng saman kan han snu på emnet for å slå frå ulike sider så sveisen vert mest mogleg tett i heile sveiseflata. Foto: Roald Renmælmo

Sveisen er vellukka og ser bra ut. Ved dårleg sveis kan det kome fram fargeforskjel mellom dei to emna. Her er det lik farge på begge sider av sveisen. Foto: Roald Renmælmo

Mattias varmar opp til litt svak sveisevarme for å slå saman sveisen enda betre. På lange eller store sveisar er det vanleg å sveise i fleire omgangar. Foto: Roald Renmælmo

Her smir han over sveisen på sveisevarme for å sikre god sveis. Foto: Roald Renmælmo

Mattias smir ut overgangen frå sveisen til armen. Foto: Roald Renmælmo

Det er viktig at stonga held jamn diameter for å låse godt i høvelbenken. Mattias har laga seg eit senkeverktøy som sikrar at diamteren vert jamt 25 mm i heile lengda. Foto: Roald Renmælmo

Det er også viktig at stonga er bein. Det sikrar Mattias med å sikte og justere. Foto: Roald Renmælmo

Armen er smidd tynnare og smalare ut mot enden og har ein rund «labb» i enden. Det smalaste partiet vert smidd ned med ein rundsett på hornet. Foto: Roald Renmælmo

Resten av rundinga vert smidd til på kanten av steet med hammaren. Foto: Roald Renmælmo

Det kan vere bra å runde kantane på «labben» som skal ligge på emnet. Mattias varmfiler det siste. Foto: Roald Renmælmo

For å få passe bøy på armen smir han den over hornet på steet. Her brukar han ein ferdig killingfot som mal for bøyen. Foto: Roald Renmælmo

Mattias passar på å få starten av bøyen mest mogleg slik som på originalen. Foto: Roald Renmælmo

Bøyen er nesten ferdig forma etter «malen». Foto: Roald Renmælmo

Det som blir labben på killingfoten, det som klemmer på emnet, blir bøygd motsett veg for å danne ei fin flate. Foto: Roald Renmælmo

Den siste justering av vinkelen på labben vert gjort med å stille killingfoten slik han skal stå i høvelbenken og smi den flat mot steet. Foto: Roald Renmælmo

To ferdige killingføter ligg på steet ved sidan av smihammaren. Foto: Roald Renmælmo

Utgangspunktet for smiinga er oppmålingsteikninga som Tomas Karlsson har laga av den originale killingfoten. Spesielt for denne typen er den tydelege klakken for å slå på for å spenne killingfoten. Mattias har tolka det slik at klakken kjem som eit resultat av smiinga. Det var sjølvsagt også intensjonen til smeden at den skulle bli slik for å fungere godt. Ut frå erfaringa vår med bruk av slike killingføter så har vi bestemt oss for at stonga som skal gå gjennom holet i høvelbenken skal vere rund og janmtjukk i heile arbeidslengda. Det er ikkje slik på originalen slik han framstår i dag.  Det gjer at han må ha eit unødig stort hol og såleis ikkje verkar så godt. Oppmålingsteikninga til Tomas.