Killingfot, hallfast og hallhake i Noreg

Når vi har granska den originale høvelbenken i Vasaskipet har det verka klart at alle dei runde hola i benkeplata og føtene har vore for å bruke killingfot til å feste emne. Vi har likevel ikkje nokon original å vise til. Det er ikkje døme på killingfot på dei høvelbenkane vi har undersøkt i Noreg og Sverige. I Noreg er det sparsamt med kjelder å støtte seg på. Eg har derfor gått gjennom svara på spørjelista frå Ord og sed om Snikkarhandverket frå 1930-talet, til saman 170 svar. Det er eit omfattande materiale og mesteparten er handskrift. Det er mogleg å anten oversjå detaljar, eller å mistyde det som er skrive, men eg trur eg har fått med det meste. I spørjelista er høvelbenken eit eige emne og dette er avslutta med føljande: «Uttrykk for å festa lange stykke som ikkje fekk rom på sjølve benken.» Det er mange som har svart med å forklare at til dette brukte dei skottbenken. Likevel er det nokre få av svara som går inn på vårt emne, killingfot. Eg presenterer dei mest interessante svara under. Her er både skisser som viser utforminga på dei, forklaring av bruken og ulike nemningar. Sitata er i kursiv og nemningane er i feit kursiv.

Kjellingfoten som er med i teikninga til Arne Elven, Agdenes i Sør-Trøndelag

Arne Elven frå Agdenes i Sør-Trøndelag er ein av dei som har forklart og teikna ein killingfot i sitt svar. Han har formulert: «Til å setja fast stykkja, som ein ikkje kan bruka klør og skruva åt, er det “kjellingfot” av jarn som går ned gjennom eit hol i benkjen og med ein labb på stykket som skal haldast fast.» Når  han skriv «klør» så viser han til det lokale namnet på benkehaken, høvelstoppen på benken. Eg har brukt nemninga killingfot med bakgrunn i nemninga til Arne Elven. Forma på den han har teikna minner om den frå Nordmøre som det er bilete av under. Det kan sjå ut som om den kan ha konisk stamme? Endre J. Korndal i Øksendal, i Møre og Romsdal skriv: «Dei brugte benkehake». Han har ei lita skisse som også minner veldig om haken på biletet under.

Killingfot frå Nordmøre. Denne har noko usikker bakgrunn men kan ha vore brukt av ein lokal snikkar. Det kan sjå ut som han er smidd av to stykke og sveisa saman. Foto: Roald Renmælmo

Frå Hillesøy i Troms skriv Jens Solvang: «Til å feste eit langt bord på benken, som ikkje gjekk mellom knigtan, bruka dei “hallhaken”, ein u forma jernbøyle som greip kringom benken og bordet og med ein skruv av jern klemte vyrket fast.» Då er det snakk om ei slags tvinge som er spent under benken og truleg ikkje ein som går gjennom eit hol. Funksjonen er  den same som ved bruk av kjellingfot, truleg er nemninga «hallhaken» knytt at det tidlegare har vore brukt hake som har stått i eit hol? Frå Trondarnes i Troms skriv Edvard Ruud: «Gamle brukte også å feste arbeidsstykket med hake og tand. Eg har eit par slike gamle jarn.» Om han med hake meiner kjellingfot kan eg ikkje vere sikker på, men han skriv om to ulike jarn og tand som det eine er nok høvelstopp. H. O. Neam frå Kvam i Nord-Trøndelag skriv: «Til å halde fast bord i høvelbenken brukte summe ein jarnbøile, der den eine arma gjekk gjennom eit hol i benken og vart driven fast med treklubba. Den jarnbøilen som kallast “hallfast” vart berre bruka under fussaging.»  Her får vi nemninga som svarar til den engelske. Han har og med at han vert driven fast med treklubba.

Smed Øystein Myhre i Sandefjord har late seg inspirere av skisser og forklaringar i spørjelistene og smidd ulike versjonar av killingfot, eller hallfast som det også kallast. Desse kjem til å bli prøvd ut på kopiane av høvelbenken frå Vasaskipet når dei er ferdige. Dimensjon og storleik er basert på hola i Vasabenken. Killingfoten er smidd av eitt stykke rundstål som er 1″ tjukt og 18″ langt. Foto: Øystein Myhre

Andreas Westin frå Henning i Nord-Trøndelag skriv: «Til å festa lange stykke som ein ikkje kunde festa millom kniktane, kunde dei nytta ein staur som rokk frå loftet og ned på stykket. Ein annan måte: litt innpå benken var eit firkantig hol, og i det sette dei ein knikt (hake) som var på skapnad som ein vinkel – la dei so stykket innåt knikten og trykte han ned so han greip innpå stykket, og feste han med eit drev (ein bløyg). Når dei flutte stykket litt om senn, kunde dei på båe desse måtane både høvla det og kløyva det med sag.» Her skriv han at det var eit firkanta hol og at dei festa «knikten» med drev (kile). Han har ei skisse som var så innklemt i teksten at det ikkje var mogleg å få ho med her, men forma er som han skriv, ein rett vinkel. Han beskriv også bruk av staur frå loftet (himlingsborda) og ned på høvelbenken. Det er ein artig detalj som elles vil etterlate seg få spor, som vi snikkarar med interesse for spor etter arbeidet til snikkarane før oss, kan sjå og tolke.

S. J. Almås frå Hølonda i Sør-Trøndelag har også teikna ein «hake for å halde nede». Han skriv: «Ved fastsetting av trestykket innpå sjølve høvelbenken brukar dei “høvelbenktonn” eller “tenner” og for lange trestykkjer “hakar” eller «håkkåa”. » Denne ser også ut til å vere omtrent i vinkel i bøyen slik som den som Andreas Westin skriv om.

Hake for å halde fast teikna av S. J. Almås frå Hølonda i Sør-Trøndelag. Han har også med to variantar av benkehake, tonn og hake med to tangar slik som dei i benkane frå Siljansnäs og Nordmøre.

Hans Skeidsvoll frå Tresfjord i Møre og Romsdal skriv: «For lange stykkje bruktest ronghake og bit.» Kva han meiner med ronghake kjem ikkje fram av teksten men han nemner to ulike ting, ronghake og bit. Bit tolkar eg som haken som fungerer som høvelstopp. Ei slik tyding av ordet bit finnast det fleire stader i Møre og Romsdal i formane klobit og høvelbit. Ronghake er samansett av to ord, rong og hake. Ordet rong har eg akkurat vore med å drøfta på bloggen til båtlaben. Ordet kan kome av vrang eller krum og passar godt med forma på hakane som eg skriv om i denne posten. Ordet hake er også med i mange av dei andre nemningane eg har lista opp her. Eg finn då at det er godt grunnlag for at ronghake er ei nemning som dekkjer vår hake.

A.Kløvrud frå Nordre Land i Oppland skriv «Dei hadde ei greia som dei festa store fjøler i som dei kalla kjerringa.» Heller ikkje denne er nærare forklart og kan vere noko anna enn det vi tenkjer på? Martin Tunes frå Haus i Hordaland skriv: «Lange stykke festa ein til benken med ei skruetvinge.» Lars Gjels frå Selsa i Rogaland skriv: “Skrueklemme”, “skruetvinga” bruktes til å feste på høvelbenken bord eller lister, som kløves med sag». Han beskriv arbeidsmåten som med killingfoten men ved bruk av skrutvinge.

Eg reknar med at det kjem til å dukke opp fleire variantar av både nemningar og heilt sikkert også originale kjellingføter når nokon får lese seg opp på bloggen. Likevel har vi dekning for ein del aktuelle nemingar og minst to ulike utformingar. Enten dei med kraftig bøy slik som dei gjerne er i Frankrike og slike som er ganske rette og nokolunde i vinkel. Det finnast eit alterstykke frå Holland som viser ein høvelbenk med rekker med hol i føtene. Der heng det ein killingfot på veggen som verkar ganske rett, omlag som dei Andreas Westin og S. J. Almås beskriv og teiknar.

Ein 1500-tals snikkarverkstad i Holland med høvelbenk. Legg merke til killingfoten som heng på veggen oppe til høgre. Legg også merke til alle hola i føtene, det minner om Vasabenken. Illustrasjonen er henta frå: Gerrit van der Sterre, Four centuries of Dutch planes and planemakers, 2001

Øystein Myhre har smidd hakar med litt variasjon i detaljane for at vi skal få prøve ut korleis dei verkar og høver saman med høvelbenken. Dei viktige forskjellane er korleis labben er utforma. Kor stor flate er det som kvilar på emnet, krumminga på labben og utforminga av kroken mellom stamme og labb samt vinkelen på denne. For å få kroken riktig må det til ein heil del arbeid med stuking av emnet. Foto: Øystein Myhre

Øystein Myhre i smia si i Sandefjord. Det meste av smiinga vert gjort på steet med hammar. Han har ein liten fjørhammar til å ta dei litt tyngre taka som ein tidlegare gjerne brukte oppslagar til. Foto: Roald Renmælmo